درمان یبوست سالمندان: هرآنچه باید بدانید!
یبوست، به خودی خود آزاردهنده است؛ اما پیامدهای منفی یبوست مزمن، بسیار بیشتر و شدیدتر هستند و می‌توانند باعث برهم خوردن آسایش سالمندان شوند.
درمان یبوست سالمندان و مهم‌تر از آن، پیشگیری از ابتلای آنان به یبوست، اهمیت ویژه‌ای برای حفظ کیفیت زندگی و سلامتی این عزیزان دارد. اگرچه یبوست، عارضه‌ای بسیار شایع است و تقریباً همۀ ما در زندگی برای یک‌بار هم که شده آن را تجربه کرده‌ایم، اما این عارضۀ ناخوشایند در سالمندان، شیوع بیشتری دارد و می‌تواند پیامدهای جدی برای سلامت و کیفیت زندگی آنان داشته باشد. تشخیص درست و درمان کارآمد یبوست، مستلزم آشنایی با تعاریف، انواع، ویژگی‌ها و عوامل ایجاد یبوست در سالمندان است. در این مقاله، علاوه بر بیان ساده و مختصر این موارد، مطالبی دربارۀ اینکه چه کسانی بیشتر به یبوست مبتلا می‌شوند؛ برای پیشگیری و درمان یبوست سالمندان، چه می‌توان کرد و مهم‌تر از همه، چه زمانی باید برای درمان یبوست در سالمندان، به پزشک مراجعه کرد، ارائه می‌شوند. با ما همراه باشید!
یبوست چیست؟
معمولاً وقتی مجبور شویم زمان زیادی را برای اجابت مزاج صرف کنیم و انجام این کار سخت و دردناک باشد، فکر می‌کنیم یبوست داریم. خیلی‌ها هم که می‌گویند مبتلا به یبوست هستند، از نفخ و دل‌درد و مدفوع سفت و توده‌ای شکایت دارند.
اما به‌طور کلی اصطلاح یبوست (constipation) برای توصیف زمانی به کار می‌رود که:
- در هفته، سه‌بار یا کمتر، اجابت مزاج داشته باشیم
- نتوانیم رودۀ خود را به‌طور کامل تخلیه کنیم
- مجبور باشیم برای اجابت مزاج زور بزنیم
یبوست مزمن چیست؟
یبوست، به خودی خود آزاردهنده است؛ اما پیامدهای منفی یبوست مزمن، بسیار بیشتر و شدیدتر هستند و می‌توانند باعث برهم خوردن آسایش سالمندان شوند. ساده‌ترین پیامد یبوست مزمن این است که دفع مدفوعی که زیاد در رودۀ بزرگ بماند و سفت و خشک شود، دشوار و دشوارتر خواهد شد.
یبوست، وقتی مزمن است که کمتر از سه‌بار در هفته اجابت مزاج داشته باشیم و این وضعیت چند ماه ادامه داشته باشد.
حدود ۱۶ درصد بزرگسالان، یک‌سوم میانسالان بالای ۶۰ سال و نیمی از سالمندان بالای ۸۰ سال یبوست مزمن را تجربه می‌کنند.
اما بیایید باورهای غلط و حقایق را دربارۀ یبوست مزمن بررسی کنیم.
| باور غلط | حقیقت |
| اگر یک‌بار در روز اجابت مزاج نداشته باشیم، یبوست داریم. | کمتر از ۵۰ درصد مردم روزی یک‌بار اجابت مزاج دارند. |
| اگر کمتر از ۵ یا ۶ بار در هفته اجابت مزاج داشته باشیم، یبوست مزمن داریم. | ۹۵ درصد بزرگسالان، بین ۳ تا ۲۱ بار اجابت مزاج در هفته دارند و تمام آن‌ها طبیعی هستند. |
| اگر به‌طور مرتب اجابت مزاج نداشته باشیم، مواد سمی در روده جمع می‌شوند. | مدرکی مبنی بر تجمع سموم در رودۀ فرد مبتلا به یبوست یا ابتلا به سرطان به‌واسطۀ یبوست، وجود ندارد. اما اگر با درمان خانگی بهبود نیافتید، با پزشک مشورت کنید. |
| تعداد دفعات اجابت مزاج با بالارفتن سن، افزایش می‌یابد. | تعداد دفعات اجابت مزاج با بالارفتن سن، کاهش می‌یابد. |
| افراد کمی به یبوست مزمن، مبتلا هستند. | ۱۵ تا ۲۰ درصد مردم با یبوست دست‌وپنجه نرم می‌کنند. |
| با رژیم غذایی مناسب، نوشیدن آب زیاد و ورزش منظم، هرگز نباید دچار یبوست مزمن شویم. | گاهی مسائل روانی و افسردگی یا بیماری‌های زمینه‌ای مانند کم‌کاری تیروئید باعث یبوست مزمن می‌شوند. حتی از دست‌دادن والدین در کودکی می‌تواند در ابتلا به یبوست در دوران سالمندی، نقش داشته باشد. |
انواع یبوست در سالمندان
فارغ از سن و سال مبتلایان، یبوست دو نوع اصلی دارد:
یبوست اولیه یا عملکردی
در یبوست عملکردی، مشکل یبوست به عملکرد روده مربوط است و ناشی از سایر بیماری‌ها یا مصرف داروها نیست. این نوع یبوست در سالمندان شیوع بیشتری دارد.
یبوست عملکردی سه زیرگروه دارد که ممکن است همزمان، به بیش از یکی از آن‌ها مبتلا باشیم:
- یبوست طبیعی
در یبوست طبیعی، مواد زائد با سرعت طبیعی در روده حرکت می‌کنند. یبوست طبیعی معمولاً با خوردن غذاهای فیبردار و مصرف داروهای مُلیّن درمان می‌شود.
- تنبلی روده
در تنبلی روده که اغلب در افراد مبتلا به اختلالات متابولیک مانند دیابت و کم‌کاری تیروئید اتفاق می‌افتد، عضلات روده به اندازۀ کافی انقباض و انبساط ندارند و عبور مواد زائد از روده، کُند است. علائم تنبلی روده عبارتند از:
- عدم احساس ضرورت برای دفع
- اجابت مزاج کمتر از یک‌بار در هفته
- مدفوع خشک و سفت
- دل‌درد و نفخ
در تنبلی روده، مصرف داروهای مُلیّن و خوردن غذاهای فیبردار به‌تنهایی مؤثر نیستند؛ اما رفتاردرمانی (شامل بیوفیدبک‌تراپی) تاثیر خوبی دارد.
- اختلالات دفع
در این حالت، هماهنگی بین عضلات شکم، کف لگن و راست‌روده و مقعد برای اجابت مزاج، برقرار نمی‌شود. یعنی ممکن است احساس ضرورت دفع داشته باشیم اما عمل دفع، دشوار و دردناک باشد. برخی دلایل این مشکلات عبارتند از:
- زور زدن طولانی و فشار برای خروج مدفوع
- استفاده از کمک دست دفوع یا تنقیۀ مکرر
- استفادۀ طولانی‌مدت از داروهای مُلیّن
در این نوع از یبوست، رفتاردرمانی و فیزیوتراپی (شامل تمرین‌درمانی، بیوفیدبک‌تراپی و مشاوره درباره اصلاح سبک زندگی) تا حد زیادی مؤثرند.
یبوست ثانویه
در این حالت، مشکلات روده، ناشی از مشکلات پزشکی (بیماری‌های اثرگذار بر ایجاد یبوست)، مشکلات فیزیکی یا تغییرات ساختاری مانند انسداد روده یا مصرف داروهایی که باعث یبوست سالمندان می‌شوند،هستند.
چرا یبوست سالمندان شایع است؟
یبوست، پیامد فیزیولوژیک پیری طبیعی نیست. اما کاهش تحرک و سایر شرایط پزشکی همراه با سالمندی، می‌توانند عامل افزایش شیوع آن در سالمندان باشند.
برای اجابت مزاج طبیعی، بدن باید بتواند:
- مدفوع را بدون تأخیر زیاد از رودۀ بزرگ عبور دهد.
- هنگام احساس ضرورت دفع، هماهنگی بین اعصاب و عضلات راست‌روده، مقعد، کف لگن و شکم را برای دفع، برقرار کند.
با افزایش سن، مشکلاتی در ارتباط با یکی از این فرآیندهای فیزیکی یا هر دوی آن‌ها ایجاد می‌شود که فرایند دفع را دشوار می‌کند. به عنوان مثال، قدرت و انعطاف عضلات رودۀ بزرگ، کاهش می‌یابد و روده نمی‌تواند با همان سرعت سابق، مواد زائذ را از خود عبور دهد.
همچنین، در سالمندانی که دارای مشکلات حرکتی یا مبتلا به زوال عقل هستند و در سالمندانی که تغییری را در محیط اطراف خود (مانند تغییر مکان و زندگی با فرزندان یا در خانۀ سالمندان، تغییر عادات روزمرۀ زندگی و رژیم غذایی و ورود افراد جدید مانند پرستار و ساکنان خانۀ سالمندان به محیط اطراف) تجربه می‌کنند، احتمال به‌تأخیرانداختن اجابت مزاج و نادیده‌گرفتن احساس ضرورت دفع وجود دارد که می‌تواند منجر به یبوست شود.
مهم‌ترین دلایل یبوست سالمندان
یبوست سالمندان، دلایل زیادی دارد که عمدتاً به سبک زندگی سالمندان مرتبط هستند، ازجمله:
- کم‌تحرکی و ورزش‌نکردن به دلایلی مانند ناتوانی یا ترس از سقوط
- مصرف داروهای متعدد برای درمان بیماری‌های مزمن مختلفی که به آن‌ها مبتلا هستند
- مصرف ناکافی مایعات
- رژیم غذایی نامناسب و فاقد فیبر به دلایلی مانند مشکلات دهان و دندان یا بی‌میلی ناشی از افسردگی
- عادات اجابت مزاج نادرست مانند به‌تأخیرانداختن دفع
- استرس به‌دلیل ترس از یبوست
همچنین، افزایش سن، ریسک ابتلا به بیماری‌های مختلف و تغییرات ساختاری را در بدن افزایش می‌دهد. مانند:
- ضخیم‌شدن رودۀ بزرگ
- تنگی مقعد
- رکتوسل (برآمده‌شدن راست‌روده در داخل دیوارۀ واژن)
- هموروئید
- ازدست‌دادن قدرت عضلات شکم
- اختلالات حرکتی
- انسداد و سوراخ‌شدن روده
همچنین، کم‌آبی بدن (دهیدراته‌شدن)، از دلایل اصلی یبوست است و افراد مسن به دلایل زیر در معرض خطر کم‌آبی بدن هستند:
- کاهش آب بدن
- کاهش احساس تشنگی
- از دست‌دادن آب به‌دلیل مصرف برخی داروها
- محدودکردن مصرف مایعات به‌دلیل ترس از بی‌اختیاری ادرار
- محدودکردن مصرف مایعات به‌دلیل مشکلات حرکتی که رفتن به توالت را سخت می‌کنند
پیامدهای منفی یبوست برای سلامت عمومی سالمندان
برخی عوارض ناشی از یبوست برای سالمندان عبارتند از:
- احساس نفخ و دل‌درد شدید
- هموروئید که ممکن است با خونریزی یا درد همراه باشد
- استرس
- بی‌اختیاری مدفوع
- اجتناب از مصرف داروهای مُسکّن ضروری به‌دلیل ترس از یبوست
ممکن است سالمندان مبتلا به زوال عقل، نتواند علائم یبوست را درک، یادآوری یا بازگو کنند و به‌جای آن، درصورت ابتلا به یبوست، بی‌قرارتر، تحریک‌پذیرتر یا پرخاشگرتر شوند.
چطور می‌توانیم از یبوست سالمندان، پیشگیری کنیم؟
سالمندان می‌توانند با اصلاح سبک زندگی، مانع ابتلا به یبوست شوند. برخی از توصیه‌هایی که به سالمندان کمک می‌کنند تا دچار یبوست نشوند، از این قرارند:
- آب بیشتری بنوشید: کم‌آبی بدن، یکی از مهم‌ترین دلایل یبوست مزمن است. غذایی که می‌خورید برای طی کردن مسیر بین معده و رودۀ بزرگ، نیاز به آب دارد و اگر آب کمی بنوشید، روده‌ها این آب را از خود مدفوع جذب کرده و آن را سفت و خشک و درنتیجه، دفع آن را سخت و دردناک می‌کنند.
عملکرد روزانۀ بدن، در زنان، نیازمند ۹ لیوان و در مردان، نیازمند ۱۳ لیوان آب است که بخشی از آن ازطریق غذایی که مصرف می‌کنیم، تأمین می‌شود. معمولاً توصیه می‌شود افراد دارای سلامت بدنی، روزانه ۸ لیوان آب مصرف کنند. اگر به بیماری‌های مزمن مبتلا هستید، در این زمینه با پزشک، مشورت کنید.
- تحرک بیشتری داشته باشید و همیشه در رختخواب و صندلی راحتی نمانید. فقط بلندشدن و حرکت‌کردن، می تواند به جلوگیری از یبوست کمک کند. حتی ۱۰ تا ۱۵ دقیقه قدم‌زدن در خانه می‌تواند به بدن و سیستم گوارش کمک کند تا عملکرد بهتری داشته باشند.
- به‌طور منظم ورزش کنید: حداقل ۱۵۰ تا ۳۰۰ دقیقه فعالیت بدنی با شدت متوسط یا ۷۵ تا ۱۵۰ دقیقه فعالیت بدنی شدید یا ترکیبی متعادل از این دو داشته باشید. البته فراموش نکنید که باید ورزش را از میزان کم، مثلاً ۱۰ دقیقه پیاده‌روی روزانه آغاز کنید و به‌تدریج، زمان و شدت آن را افزایش دهید.
فعالیت بدنی هر فعالیتی را که در آن بدن خود را حرکت دهید، شامل می‌شود؛ مانند پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری، شنا، کار در حیاط یا باغبانی.
- روزانه ۲۵ تا ۳۰ گرم فیبر در رژیم غذایی خود، مصرف کنید: مصرففیبر برای یبوست، بسیار مفید است. مصرف غذاهای فیبردار بهترین راه برای افزایش فیبر دریافتی است. توجه داشته باشید که فیبر باید به آهستگی وارد رژیم غذایی شود تا باعث نفخ و گاز معده نشود. همچنین، از آنجاکه فیبر، آب جذب می‌کند، افزایش مصرف فیبر بدون نوشیدن آب کافی می‌تواند باعث تجمع فیبر در روده و تشدید مشکلات دفع شود.. قبل از افزایش فیبر با پزشک خود مشورت کنید. زیرا ممکن است درصورت وجود مشکل در جویدن یا بلع یا سایر مشکلات پزشکی، مصرف فیبر، محدود شود.
- یک زمان مشخص را قبل از خواب و بعد از بیدارشدن، غذاخوردن و فعالیت بدنی، به اجابت مزاج اختصاص دهید و هرگز احساس ضرورت دفع را نادیده نگیرید و اجابت مزاج را به‌تعویق نیندازید. نداشتن برنامۀ منظم برای اجابت مزاج، می‌تواند باعث سفت‌شدن مدفوع و کندشدن حرکت روده‌ها شود.
درمان یبوست سالمندان
هدف کوتاه‌مدت از درمان یبوست در سالمندان، رفع علائم آزارنده‌ای مانند دل‌درد، نفخ، درد در هنگام اجابت مزاج و احساس ناخوشی عمومی ناشی از یبوست است. اما در واقع، در بلندمدت، درمان یبوست سالمندان، با دو هدف انجام می‌شود:
- هدف اول: احیای عادات صحیح اجابت مزاج
- هدف دوم: دست‌کم سه‌بار در هفته اجابت مزاج منظم و نرم
برای دستیابی به این اهداف، لازم است یک یا چند مرحله از مراحل زیر طی شوند.
گام اول برای درمان یبوست سالمندان: بررسی نشانه‌های رایج یبوست
زمانی می‌توان برای سالمند، تشخیص یبوست داد که او دو یا چند مورد از علائم زیر را دست‌کم در یک‌چهارم موارد اجابت مزاج، تجربه کند:
- مدفوع سفت یا توده‌ای و نیاز به زور زدن یا کمک دست برای انجام فرایند دفع
- احساس تخلیه‌نشدن کامل روده
- کمتر از سه‌بار اجابت مزاج در هفته
البته با وجودی که بهتر است روزی یک‌بار اجابت مزاج داشته باشیم، به‌طور کلی، اجابت مزاج، هر ۲ تا ۳ روز یک‌بار قابل‌قبول است، مشروط بر اینکه فرایند دفع، دردناک یا دشوار نباشد.
چطور تشخیص دهیم که فرد سالمند به یبوست مبتلا شده است؟
خود فرد سالمند یا اطرافیان وی می‌توانند از مقیاس شکل مدفوع بریستول برای توصیف کیفیت مدفوع، استفاده کنند.
در این مقیاس، اغلب مدفوع نوع ۴ (منسجم اما نرم) به‌عنوان ایده‌آل در نظر گرفته می‌شود.
گام دوم برای درمان یبوست سالمندان: شناسایی عوامل ثانویۀ احتمالی یبوست
در این مرحله، باید معاینۀ بیمار انجام شود و عوامل یبوست ثانویه مانندرژیم غذایی، میزان مصرف مایعات، وضعیت بیماری‌ها و داروهایی که فرد سالمند مصرف می‌کند، بررسی شوند. نحوۀ درمان یبوست ثانویه با یبوست اولیه، تفاوتی ندارد و صرفاً درصورت وجود علائم هشداردهنده، بیمار باید به متخصصین مربوطه ارجاع داده شود و اقدامات تشخیصی بیشتری مانند کولونوسکوپی، سی‌تی اسکن و تصویربرداری انجام شوند.
بخشی از بیماری‌های اثرگذار بر ایجاد یبوست عبارتند از:
| دسته بندی بیماری | نمونه‌ها |
|---|---|
| بیماری‌های متابولیک | دیابت، تیروئید کم‌کار |
| بیماری‌های التهابی معده‌ای-روده‌ای | سرطان رودۀ بزرگ، هموروئید، سندرم رودۀ تحریک‌پذیر |
| بیماری‌های نورولوژیک | سکتۀ مغزی، پارکینسون، زوال عقل |
| بیماری‌های روانپزشکی | اضطراب، استرس، افسردگی، آنورکسیا |
| بیماری‌های بافت همبند | اختلالات کف لگن |
داروهایی که باعث یبوست سالمندان می‌شوند
برخی داروهای بدون نسخه می‌توانند باعث ایجاد یبوست شوند. مانند:
- آنتی‌اسیدهای شامل کلسیم یا آلومینیوم
- مکمل‌های کلسیم
- داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی
- مکمل‌های خوراکی آهن
- آنتی‌هیستامین‌ها
برخی داروهای تجویزشده توسط پزشک نیز می‌توانند عامل یبوست باشند. مانند:
- مسکن‌های مخدّر
- مسدودکننده‌های کلسیمی
- داروهای ضدپارکینسون
- آنتی‌کولینرژیک‌ها
- داروهای ضدروان‌پریشی
- داروهای ادرارآور
- داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای
گام سوم برای درمان یبوست سالمندان: تشخیص و رفع سفت‌شدگی مدفوع
پزشک، سالمند را از نظر سفت‌شدگی مدفوع، معاینه می‌کند. سفت‌شدگی، انباشتگی مدفوع سفت و خشک در رودۀ بزرگ است که عمل دفع را دشوار می‌کند و می‌تواند باعث دل‌درد شدید و بی‌اختیاری مدفوع شود.
سفت‌شدگی مدفوع، باید با استفاده از شیاف و تنقیه یا پاکسازی دستی، توسط متخصص مراقبت‌های بهداشتی درمان شود.
گام چهارم برای درمان یبوست سالمندان: درمان با بهینه‌سازی عوامل رفتاری
ایده‌آل این است که بتوانیم یبوست سالمندان را بدون استفاده از دارو برطرف کنیم.
اصلاح سبک زندگی
معمولاً اولین توصیه برای درمان یبوست سالمندان، اصلاح سبک زندگی و انجام موارد ذیل است:
- ورزش
- مصرف آب زیاد
- اصلاح رژیم غذایی (به ویژه افزایش مصرف غذاهای فیبردار)
رفتاردرمانی می‌تواند برای سالمندان مبتلا به یبوست، مفید باشد و به آن‌ها کمک کند تا جنبه‌های روان‌شناختی وضعیت خود را بهتر درک و مدیریت کنند. توصیه‌های رفتاری برای درمان یبوست سالمندان عبارتند از:
- اجابت مزاج منظم و در ساعات مشخص، به‌ویژه پس از بیدارشدن، غذاخوردن و فعالیت بدنی
- رفتن به توالت به محض احساس ضرورت دفع
- اجتناب از به‌کارگیری لگن در رختخواب
- صرف زمان کافی برای فرایند دفع و اجتناب از زور زدن
- اصلاح وضعیت نشستن در توالت با استفاده از چارپایه به‌طوری که زانوها هم‌سطح یا بالاتر از لگن قرار بگیرند و تنه با ران‌ها زاویۀ ۳۵ درجه داشته باشد.
- قطع مصرف خودسرانۀ داروها و مکمل‌هایی مانند کلسیم و آهن
- خواب منظم و کافی
- مصرف منظم وعده‌های غذایی
- قرار گرفتن در معرض آفتاب
- استفاده از تکنیک‌های آرامش مانند مدیتیشن برای رفع استرس
درمان خانگی یبوست سالمندان
مهم‌ترین اقدامات برای درمان خانگی یبوست عبارتند از:
- ورزش‌های سبک مانند پیاده‌روی صبحگاهی و حرکات سادۀ یوگا
- مصرف زیاد آب، به‌ویژه آب ولرم پس از بیدارشدن از خواب. در طب سنتی برای درمان یبوست به مصرف آبی که در ظرف مسی نگهداری شده، توصیه می‌شود.
- مصرف عذاهای فیبردار و مکمل‌های محتوی فیبر. استفاده از سوپ در وعده‌های غذایی برای این هدف، مفید است.
- ماساژ مرتب شکم
- استفاده موضعی از وازلین به‌عنوان روان‌کننده در شرایط حاد یبوست
برخی مُلیّن‌های طبیعی قابل مصرف، عبارتند از:
| ماده غذایی/ترکیب | توضیحات |
|---|---|
| انواع آلو | علاوه بر فیبر، دارای سوربیتول است که باعث انتقال آب به روده‌ها می‌شود. |
| ترکیب انجیر خشک و بادام خیس کرده | ممکن است به دلیل حاوی فیبر و رطوبت کمک کننده به گوارش باشد. |
| کیوی | سرشار از فیبر است و به هضم غذا کمک می‌کند. |
| قهوه | در برخی افراد، به رفع یبوست مزمن کمک می‌کند. |
| رازیانه | کمک به هضم غذا و به‌عنوان محرک عضلات روده. |
| ترکیب آب‌لیموی تازه و نمک و درصورت تمایل، عسل | این مخلوط ممکن است به دلیل اثر آنتی باکتریال آب‌لیمو و مواد معدنی در نمک، به رفع یا کاهش عوارض یبوست کمک کند. |
| بذر کتان (و روغن آن) | دارای فیبر موسیلاژ است که با ایجاد لعاب، به نرم‌شدن مدفوع کمک می‌کند. |
| زیتون و روغن زیتون | می‌تواند محرک عضلات روده باشد و عمل دفع را آسان کند. |
| روغن کرچک | بهتر است ناشتا مصرف شود و محرک عضلات روده است. |
| روغن نارگیل | روغن نارگیل ممکن است به دلیل خواص ضد التهاب و محرک متابولیسم، تسهیل‌کننده در فرآیند هضم و انتقال غذا در روده باشد. |
| برگ سنا | باعث تحریک عضلات روده می‌شود، اما برای عمل‌کردن به ۸ ساعت زمان نیاز دارد و بهتر است شب، قبل از خواب مصرف شود. |
| غذاهای پروبیوتیک مثل ماست | این غذاها حاوی میکروارگانیسم‌هایی مثل لاکتوباسیلوس و باسیلوس هستند که در روده‌های سالم حضور دارند و به بهبود فرآیند هضم و تقویت سیستم ایمنی کمک می‌کنند. |
| ملاس سیاه | ملاس سیاه یا شیره‌ی مغزهایی که از محصولات پرفایده‌ی گیاهانی هستند، ترکیبی از قند طبیعی و فیبر است. |
| خاک‌شیر | این محصول حاوی فیبر، ویتامین‌ها و مواد معدنی است که ممکن است در تسهیل عملکرد روده و بهبود یبوست کمک کند. |
راه‌هایی برای افزایش مصرف مایعات و به‌ویژه آب در سالمندان
اگر به‌دنبال ساده‌ترین راه برای کاهش یبوست مزمن هستید، هر روز و خصوصاً در زمان تکرّر ادرار، گرمای هوا و فعالیت بدنی، مقدار زیادی مایعات مانند آب میوه، دمنوش و سوپ رقیق و به‌ویژه آب بنوشید. مصرف مایعات کافی برای هضم و جذب غذا مفید است و باعث می‌شود غذایی که می‌خورید در روده‌های شما راحت‌تر حرکت کند و روده‌های شما را نرم و انعطاف‌پذیر نگه می‌دارد.
اما در سالمندان، احساس تشنگی کمتر می‌شود و شاید تشخیص کم‌آبی بدن، راحت نباشد. برای اینکه از دریافت آب کافی مطمئن شوید، می‌توانید:
- همیشه ظرف آبی در دسترس داشته باشید و در طول روز، مرتب آب را مزه‌مزه کنید.
- خود را ملزم کنید که حتماً به‌همراه داروها یک لیوان آب بنوشید.
- اگر به‌دلیل ضعف و ناتوانی، قادر به پر کردن لیوان یا بالا بردن آن نیستید، از ملاقه برای برداشتن آب و از استکان‌های کوچکتر برای نوشیدن آب استفاده کنید.
- آب را با برش‌های لیمو، پرتقال یا خیار، برگ‌های نعنا یا هر طعم‌دهندۀ دیگری که دوست دارید، مزه‌دار کتید.
- نوشیدن آب‌میوه، چای کمرگ و دمنوش را به یک عادت روزمره تبدیل کنید؛ اما زیاده‌روی نکنید.
- مصرف سوپ رقیق کم‌چربی را فراموش نکنید.
- مصرف نمک را محدود کنید.
- غذاهای نرم و آبدار بخورید.
بهترین مواد غذایی برای پیشگیری و درمان یبوست سالمندان
بهترین غذاهای فیبردار عبارتند از:
| مواد غذایی برای یبوست در سالمندان | نمونه‌ها |
|---|---|
| انواع آلوها | – |
| خشکبار | آلو انجیر خشک، کشمش، خرما، توت |
| غلات سبوس‌دار | نان گندم کامل، ماکارونی و پاستا با غلات کامل، پرک جوی دوسر، ذرت بوداده |
| حبوبات | عدس، لوبیا، سویا، نخود، لپه |
| انواع توت‌ها و تمشک‌ها | – |
| انواع مرکبات | پرتقال |
| انواع میوه‌ها | گلابی، سیب با پوست، انبه، شلیل، آووکادو، کیوی، انگور، پاپایا، آناناس، موز، زردآلو |
| انواع سبزیجات و صیفی‌جات | هویج، چغندر، کلم، کلم بروکسل، کلم بروکلی، نخود فرنگی، لوبیا سبز، ذرت، کدو حلوایی، اسفناج، سیب زمینی با پوست، کنگر فرنگی، سبزیجات سبزرنگ |
| انواع مغزها و دانه‌ها | بادام، بادام زمینی، گردو، دانه چیا، بذر کتان |
غذاهایی که باید از آن‌ها اجتناب شود:
- غذاهایی که حاوی فیبر کمی هستند یا اصلاً فیبر ندارند. مانند: فست فودها، غذاهای سرخ‌شده و غذاهای فرآوری‌شده
- شیرینی‌جات
غذاهایی که بهتر است کمتر مصرف شوند:
- لبنیات پرچرب
- گوشت‌های چرب مثل گوشت گوسفند
- برنج، نان و آرد سفید
- نوشیدنی‌های گازدار و کافئین
- نمک
ورزش‌های مفید برای درمان یبوست
- ورزش‌های هوازی: ورزش‌هایی مانند دویدن، شنا و دوچرخه‌سواری، با افزایش تنفس و ضربان قلب، ساده‌ترین شکل فعالیت بدنی برای کمک به پیشگیری و درمان یبوست هستند و روده‌ها را تحریک می‌کنند. همچنین، ورزش‌های هوازی، از بهترین راه‌ها برای کاهش استرس هستند که از عوامل یبوست مزمن است.
- تمرینات یوگا: یوگا راهی عالی برای کمک به رفع یبوست است. برخی حرکات یوگا، به‌ویژه حرکات شامل چرخش تنه یا انقباض عضلات شکمی، ماساژ دستگاه گوارش هستند و به حرکت مدفوع در روده‌ها کمک می‌کنند.
دو نمونه از جرکات یوگا برای درمان یبوست سالمندان عبارتند از:
- پاوان موکت آسانا: این وضعیت می‌تواند به کاهش ناراحتی ناشی از نفخ و گاز و همچنین تحریک روده‌ها و بهبود گوارش، کمک کند. برای انجام این حرکت:
- صاف به‌پشت دراز بکشید و پاهای خود را دراز کنید.
- پاها را به‌آرامی بلند کنید.
- زانوی راست را تا قفسۀ سینه بالا ببرید و با بازوهای خود نگه دارید.
- ۲۰ نفس بشمارید.
- زانو را به‌آرامی رها کنید و دوباره پای خود را دراز کنید
- همین کار را با پای چپ تکرار کنید.
- یک‌بار دیگر این کار را برای هردوپا با هم، انجام دهید
بیشتر بخوانید: درمان نفخ سالمندان
- سوپتا ماتسیندر آسانا: این وضعیت چرخشی می‌تواند دستگاه گوارش را ماساژ داده و خون‌رسانی به عضلات شکم را افزایش دهد. برای انجام این حرکت:
- صاف به‌پشت دراز بکشید و هر دو زانو را خم کنید و پاها را به باسن نزدیک کنید. کف پاها روی زمین باشند.
- همزمان با فشاردادن شانه‌های خود بر زمین، هردو زانو را به‌سمت چپ خم کنید تا زمانی که زانوی چپ روی زمین قرار بگیرد.
- حالا سر را به راست بچرخانید و سعی کنید به کف دست راست خود نگاه کنید.
- ۲۰ نفس بشمارید و به حالت عادی برگردید.
- همین کار را برای طرف راست، تکرار کنید.
- تنفس عمیق: تنفس عمیق، یکی دیگر از راه‌های بهبود عملکرد گوارشی و تسکین هرگونه استرس است. برای انجام تکنیک ۴-۷-۸ تنفس عمیق:
- روی صندلی بنشینید و پشت خود را صاف کنید و دستان خود را روی پایتان بگذارید.
- ازطریق دهان، یک بازدم کامل انجام دهید.
- دهان خود را ببندید و یک دم طولانی چهار ثانیه‌ای ازطریق بینی انجام دهید.
- نفس خود را هفت ثانیه نگه دارید.
- یک بازدم طولانی و کامل هشت ثانیه‌ای ازطریق دهان انجام دهید.
- این مراحل را سه‌بار دیگر تکرار کنید.
گام پنجم برای درمان یبوست در سالمندان: درمان طبی
درصورت نتیجه‌بخش نبودن اقدامات رفتاری و خانگی برای درمان یبوست سالمندان، لازم است اقدامات طبی انجام شوند. بخشی از این اقدامات عبارتند از:
| اقدامات طبی برای درمان یبوست سالمندان | توضیحات |
|---|---|
| داروهای مُلیّن بدون نسخه | اولین گام درمان دارویی |
| داروهای مُلیّن ترکیبی و با نسخه | در صورت نیاز |
| حجم‌دهنده‌های مدفوع | مانند پسیلیوم (پوسته اسفرزه) و متیل‌سلولز با حفظ مایعات در مدفوع، حجم آن را افزایش داده و با تحریک عضلات روده به انقباض، باعث راحت‌ترشدن دفع می‌شوند. |
| مُلیّن‌های اسموتیک | مانند محلول هیدروکسید منیزیم (شیر منیزی)، لاکتولوز و سوربیتول با انتقال آب به روده‌ها حرکت مدفوع را آسان می‌کنند و براساس شواهد علمی، در درمان یبوست سالمندان، بسیار کارآمد هستند. |
| مُلیّن‌های محرک | مانند بیزاکودیل، روغن کرچک و قرص سنا با ایجاد انقباض در رودۀ بزرگ، باعث خروج مدفوع می‌شوند. |
| روان‌کننده‌ها | مانند روغن‌های معدنی، خروج مدفوع از مقعد را آسان می‌کنند. |
| نرم‌کننده‌های مدفوع | مانند دوکوسات سدیم با افزودن آب و چربی، خروج مدفوع را آسان می‌کنند. |
| تجویز شیاف و تنقیه | شیاف (مُلیّن‌های محرک، اسموتیک و روان‌کننده)، تنقیه (آب، آب و صابون رقیق، روغن معدنی) |
| ارجاع به متخصص | متخصص گوارش یا بیماری‌های سالمندان |
| تجویز داروهای گوارشی | لوبیپروستون، لیناکلوتاید |
| فیزیوتراپی برای تقویت عضلات کف لگن | عضلات کف لگن با پشتیبانی از اندام‌های مختلف محدودۀ لگن و ازجمله راست‌روده و مقعد، نقش مهمی در عملکرد دفع، ایفا می‌کنند. ضعف این عضلات می‌تواند منجر به اختلالات دفع و یبوست شود. فیزیوتراپی کف لگن، شیوه‌ای مؤثر و ایمن برای تقویت عضلات کف لگن و رفع اختلالات مربوط به آن است. شیوه‌های فیزیوتراپی می‌توانند شامل تحریک الکتریکی، تمرین‌درمانی و بیوفیدبک‌تراپی باشند. |
| تمرین‌درمانی (تمرینات کگل) | تمرینات کگل، معروف‌ترین تمرینات برای تقویت عضلات کف لگن، شامل منقبض‌کردن و رهاکردن این عضلات به شیوه‌ای مشابه زمانی که سعی در متوقف کردن ادرار داریم، هستند. |
| بیوفیدبک‌تراپی | در این شیوه، از حسگرها برای ارائۀ بازخورد صوتی یا تصویری به فرد، دربارۀ فعالیت عضلات، در هنگام عملکرد عضلات، استفاده می‌شود تا بیمار بداند که تا چه حد توانسته است این عضلات را منقبض یا رها کند. این شیوه، به‌ویژه برای سالمندانی که نمی‌توانند عضلات کف لگن را از سایر عضلات، متمایز کرده و به‌طور مجزا منقبض و رها کنند، مفید است. |
| جراحی | اصلاح آسیب یا بی‌نظمی در بافت‌ها یا اعصاب رودۀ بزرگ |
جدیدترین راهکارهای طبی برای درمان یبوست سالمندان
شیوه‌های جدیدی برای درمان یبوست ابداع شده‌اند. ازجمله قرص‌های ارتعاش‌گر که در روده با جذب آب به لرزش درآمده و دیوارۀ روده را تحریک می‌کنند و ربات‌های کوچک قابل کنترل در داخل یک کپسول که پس از بلعیده شدن، گرفتگی‌های مسیر گوارش را بررسی و رفع می‌کنند.
چه زمانی سالمندی که دچار یبوست شده باید به پزشک مراجعه کند؟
گاهی یبوست نشانۀ بیماری‌های شدیدتری مانند سرطان روده است. اگر یبوست با یکی از موارد زیر همراه شد، حتماً به پزشک مراجعه کنید:
- سابقۀ ابتلا به سرطان روده در خانواده
- وجود خون در مدفوع
- خونریزی از مقعد
- کم‌خونی
- دل‌درد شدید و مداوم
- استفراغ
- تب بی‌دلیل
- کاهش وزن ناخواسته
- کمردرد
- نتیجه‌نگرفتن از مصرف فیبر و ورزش
- یبوست مزمن مقاوم به دارو
- علائم حاد از آغاز یبوست
خدمات پناه
معمولاً یبوست سالمندان ناشی‌از ابتلا به بیماری‌ها، عوارض مصرف داروها، رژیم غذایی نادرست و کم‌آبی بدن است. شما می‌توانید در سایت پناه، با پُرکردن فرم تاریخچه پزشکی و ثبت درخواست ویزیت آنلاین یا ویزیت در منزل، از مشاوره پزشکان متعهد پناه برای درمان بیماری‌های زمینه‌ای، تغییر یا تنظیم دوز داروهای مصرفی، توصیه‌هایی برای اصلاح عادات دفع و درصورت حادبودن وضعیت، ارجاع فوری بیمار به پزشکان متخصص بهره‌مند شوید.
متخصصان تغذیه نیز می‌توانند در ویزیت آنلاین، درخصوص رژیم غذایی مناسب سالمند توصیه‌هایی ارائه کنند. همچنین، پرستاران حاذق پناه و متخصصان فیزیوتراپی و حرکات اصلاحی می‌توانند برای کمک به مدیریت برنامه غذایی، افزایش توانایی حرکتی و تنظیم برنامه ورزشی به منزل سالمندان مراجعه کنند.
امکان انجام برخی اقدامات محدود دندانپزشکی، مانند ترمیم شکستگی دندان مصنوعی یا قالب‌گیری و ساخت دندان جدید در منزل نیز برای سالمندانی که به‌دلیل درست نجویدن غذا دچار یبوست مزمن شده‌اند، وجود دارد.
سخن پایانی
یبوست در سالمندان، می‌تواند مشکلی آزاردهنده با پیامدهای جدی باشد. در این مقاله، تعاریف، عوامل، نشانه‌ها و پیامدهای یبوست در سالمندان را بررسی و راه‌های پیشگیری و درمان یبوست سالمندان را بیان کردیم.
