درمان عدم تعادل سالمندان؛ راهکارها، درمان و روش پیشگیری

درمان عدم تعادل سالمندان، یکی از بایدهای دوران سالمندی است که به جلوگیری از زمین‌خوردن و آسیب‌دیدن عزیزان سالمند و همچنین، به حفظ سلامت جسمی و روحی-روانی آن‌ها کمک خواهد کرد. شاید به‌نظر برسد که ایستادن یا نشستن، بدون اینکه بیفتیم، خیلی ساده است؛ اما درواقع، این کار، مستلزم هماهنگی پیچیده‌ای بین سیستم‌های بینایی، دهلیزی (بخشی از گوش داخلی و مغز) و سیستم اختصاصی حس عمقی (که باعث می‌شود بدون دیدن پاهایمان بدانیم در چه وضعیتی هستند) در عضلات و مفاصل است. افزایش سن می‌تواند بر این سیستم‌ها تأثیر بگذارد و درنتیجه، اختلالات تعادل مانند سرگیجه یا احساس چرخش سر و افزایش خطر زمین‌خوردن را به‌همراه داشته باشد. در این مقاله خواهیم دید که اختلال تعادل چیست و چه انواعی دارد، عوامل ایجادکنندۀ آن چیستند و چه علائمی دارد و در ادامه، راه‌های پیشگیری و درمان عدم تعادل سالمندان را بررسی خواهیم کرد.

عدم تعادل در سالمندان چیست و چرا اهمیت دارد؟

براساس مطالب وبسایت بنیاد سلامتی سالمندان آمریکا در ژانویه ۲۰۲۳، هرساله، حدود یک‌سوم افراد ۶۵ساله یا بالاتر و حدود یک‌دوم افراد بالای ۷۵ سال، زمین می‌خورند و بسیاری از آن‌ها دچار آسیب‌های متوسط ​​تا شدید می‌شوند. عدم تعادل، یکی از دلایل اصلی زمین‌خوردن سالمندان است و با افزایش سن، احتمال عدم تعادل، بیشتر می‌شود. بنابراین، درمان عدم تعادل سالمندان، ضرورت دارد.

اختلال تعادل چیست؟

اختلال تعادل، وضعیتی است که باعث احساس بی‌ثباتی یا سرگیجه می‌شود. ممکن است درهنگام ایستادن، نشستن یا درازکشیدن، احساس حرکت، چرخش یا شناوری کنید و درهنگام راه‌رفتن، حس کنید که درحال واژگونی هستید.

سیستم بینایی، اطلاعات مربوط به موقعیت بدن در ارتباط با محیط پیرامون و سیستم دهلیزی در گوش داخلی، اطلاعات مربوط به موقعیت سر را به مغز می‌فرستند. سیستم اختصاصی حس عمقی (گروهی از سلول‌های عصبی) هم پیام مغز دربارۀ زمان و چگونگی انقباض عضلات و حس موقعیت را به عضلات ، تاندون‌ها و مفاصل، می‌رساند. هرگونه اختلال در یکی از این سیستم‌ها یا ناهماهنگی بین آن‌ها باعث ایجاد اختلال تعادل می‌شود.

معرفی انواع اختلالات تعادل در سالمندان

بیش از ۱۲ اختلال تعادل مختلف وجود دارد که برخی از رایج‌ترین آن‌ها عبارتند از:

سرگیجه وضعیتی حمله‌ای خوش‌خیم (BPPV)

یک دوره کوتاه و شدید سرگیجه که با تغییر ناگهانی جهت سر، خم‌کردن سر به جلو و عقب، خم‌شدن یا غلت‌زدن در رختخواب، رخ می‌دهد. ممکن است احساس کنید که درحال چرخش هستید.

سرگیجه وضعیتی، ناشی‌از جابه‌جایی اتوکنیاها (کریستال‌های کوچکی از جنس کربنات کلسیم) است که به‌طور طبیعی به غشاء اتولیتیک اندام اتریکول گوش داخلی متصلند و اغلب به‌دلیل عفونت، ضربه یا افزایش سن، از محل خود جدا شده و در مجاری نیم‌دایره‌ای گوش، رها می‌شوند.

با حرکات سر، اتوکنیاهای جداشده، جابه‌جا می‌شوند و سلول‌های مویی عصبی را تحریک می‌کنند و درنتیجه، پیام‌های غلط جابه‌جایی سر به مغز فرستاده می‌شوند که باعث ایجاد سرگیجه وضعیتی و علائمی مثل تهوع و رنگ‌پریدگی می‌شود.

عفونت یا التهاب گوش داخلی (لابیرنتیت)

باعث سرگیجه و ازدست‌دادن تعادل می‌شود. اغلب با عفونت دستگاه تنفسی فوقانی مانند آنفولانزا همراه است.

بیماری مِنیِر

شامل دوره‌های سرگیجه، کاهش شنوایی، وزوز و احساس پری گوش. ممکن است با تغییر حجم مایع در بخش‌هایی از گوش داخلی همراه باشد.

نورونیت دهلیزی

التهاب و تحریک عصب دهلیزی (که اطلاعات مربوط به تعادل بدن و موقعیت سر را از گوش داخلی به مغز می‌فرستد) توسط ویروس که باعث سرگیجه می‌شود.

فیستول پریلنف

پارگی کوچکی در غشاء بین گوش میانی و گوش داخلی، باعث نشت مایع گوش داخلی به گوش میانی شده و باعث بی‌ثباتی می‌شود. معمولاً بی‌ثباتی با فعالیت افزایش می‌یابد و با سرگیجه و حالت تهوع، همراه است.

فیستول پریلنف می‌تواند ناشی‌از ضربه به سر، تغییرات چشمگیر فشار هوا (مانند غواصی)، فعالیت بدنی، جراحی گوش، عفونت مزمن گوش یا مادرزاد باشد.

سندرم مالدِ دیارکِمنت (MdDS)

احساس مداوم تکان‌خوردن، تاب خوردن یا در نوسان‌بودن که معمولاً پس از سفر دریایی یا دویدن طولانی‌مدت روی تردمیل، ایجاد می‌شود و علائم آن معمولاً ظرف چند ساعت پس از قراردادن پا روی زمین، ازبین می‌روند.

پیامدهای عدم تعادل برای سالمندان

عدم تعادل می‌تواند باعث ایجاد مشکلات دیگری شود. ازجمله:

• ناتوانی در انجام فعالیت‌های روزانه مانند حمام‌کردن، لباس‌پوشیدن، آشپزی یا رفت‌و‌آمد در خانه
• زمین‌خوردن که می‌تواند منجربه آسیب جدی و مرگ شود
• اخلال در روابط اجتماعی و ایجاد مشکلات روانی و عاطفی

چه عواملی باعث عدم تعادل در سالمندان می‌شود؟

برخی از علل رایج عدم تعادل عبارتند از:

چه اقداماتی می‌توان برای پیشگیری از عدم تعادل در سالمندان انجام داد؟

حفظ تعادل و قدرت عضلات در روند افزایش سن و آموختن روش‌های پیشگیری از زمین‌خوردن، می‌تواند کمک کند تا راه بروید، مستقل بمانید و فعالیت‌های روزانۀ خود را انجام دهید. برای پیشگیری از عدم تعادل، توصیه‌های زیر را جدی بگیرید:

1. ورزش کنید: به‌ویژه تمرینات تعادلی و تمرینات قدرتی برای تقویت عضلات پایین‌تنه، مفیدند. یکی از بهترین ورزش‌ها برای این هدف، تای‌چی است.

• از سیگار و الکل بپرهیزید. این دو مانند ماشه‌ای برای فعال‌سازی عوامل عدم تعادل، عمل می‌کنند.

• رژیم غذایی سالم داشته باشید: رژیم غذایی سالم و سرشار از ویتامین‌های ث، ای و دی و کلسیم، به حفظ سلامت عضلات و استخوان‌ها و حفظ تعادل، کمک می‌کند.

• آب و مایعات کافی مصرف کنید. کم‌آبی بدن می‌تواند باعث ایجاد احساس بی‌حالی و سرگیجه شود.

• مصرف نمک را محدود کنید و مراقب فشارخونتان باشید. فشارخون (بالا یا پایین)، یکی از عوامل عدم تعادل است.

• اصول ایمنی را رعایت کنید. خانه را روشن نگه دارید. فرش‌ها را در جای خود تثبیت کنید. هرجا لازم است، دستگیره بگذارید. برای مواقع لزوم، عصا یا واکر داشته باشید و کفش مناسب بپوشید.

• به‌طور مرتب، سلامت بینایی و شنوایی خود را بررسی و درصورت لزوم از عینک و سمعک، استفاده کنید.

علائم و نشانه‌های عدم تعادل سالمندان

اگر اختلال تعادل داشته باشید، ممکن است علائم زیر را تجربه کنید:

• سرگیجه یا احساس چرخش سر
• زمین‌خوردن یا اینکه احساس کنید درحال سقوط هستید
• تلو تلو خوردن
• سبکی سر، سُستی یا احساس شناوربودن
• تاری دید
• سردرگمی یا سرگردانی
• علائم دیگری مثل حالت تهوع، اسهال و استفراغ؛ تغییرات ضربان قلب و فشارخون، رنگ‌پریدگی و احساس ترس، اضطراب یا وحشت

علائم ممکن است کوتاه‌مدت باشند و یا برای مدت طولانی ادامه داشته باشند و منجربه بی‌حالی و افسردگی شوند.

روش‌های تشخیص و ارزیابی عدم تعادل در سالمندان

تشخیص اختلال تعادل دشوار است. معمولاً باید برای درمان عدم تعادل سالمندان به متخصص گوش و حلق و بینی و کارشناس شنوایی‌سنجی مراجعه کنید. ممکن است پزشک برای تشخیص، تمام یا برخی از اقدامات زیر را انجام دهد:

• معاینۀ شنوایی
• آزمایش خون
• نیستاگموگرافی ویدیویی (آزمایشی که حرکات چشم و عضلات کنترل‌کنندۀ آن‌ها را اندازه‌گیری می‌کند)
• تصویربرداری از سر و مغز
• پوسچروگرافی (بیمار روی یک سکوی متحرک، درمقابل یک صفحه طرح‌دار می‌ایستید. پوسچروگرافی میزان تعادل را در شرایط مختلف سکو (ثابت و متحرک) می‌سنجد و مشخص می‌کند که برای این کار بیشتر بر کدام بخش از سیستم تعادل، شامل بینایی، عملکرد گوش داخلی یا لامسه، عضلات، مفاصل و تاندون‌ها تکیه دارید)
• تست‌های دیگری مانند تست صندلی چرخشی، تست تکان‌دادن سریع سر یا تست‌هایی که پاسخ عضلات چشم یا گردن به کلیک‌های کوتاه صدا را اندازه‌گیری می‌کنند.

بیشتر بخوانید: درمان سنگینی گوش سالمندان

آیا عدم تعادل در سالمندان قابل درمان است؟

در اکثر موارد، عوامل عدم تعادل، قابل رفع و درمان عدم تعادل سالمندان، امکان‌پذیر است. اما ممکن است برخی از افراد نتوانند به‌طور کامل سرگیجه و عدم تعادل خود را درمان کنند و مجبور شوند راه‌هایی برای مدیریت آن بیابند. فیزیوتراپ یا کاردرمان دهلیزی می‌تواند یک برنامۀ درمانی اختصاصی برای این افراد، تهیه کند.

روش‌های مدیریت و درمان عدم تعادل سالمندان

پس‌از تشخیص، اگر عدم تعادل، ناشی از یک بیماری دیگر یا مصرف یک داروی خاص باشد، پزشک به درمان آن بیماری می‌پردازد، داروی دیگری را پیشنهاد می‌دهد یا اگر شرایط بیماری در حیطۀ تخصص او نباشد، بیمار را به متخصص مربوطه ارجاع می‌دهد.

در گام بعد، براساس عامل مربوطه، درمان عدم تعادل سالمندان، انجام خواهد شد:

همچنین، برخی ورزش‌ها شامل حرکت‌دادن سر و بدن به روش‌های خاص، می‌توانند به درمان عدم تعادل سالمندان، کمک کنند. تمرینات مخصوص هر بیمار، باید توسط فیزیوتراپ، تعیین شوند.

توصیه‌هایی برای سالمندان دچار عدم تعادل

• مشورت با پزشک دربارۀ بی‌خطربودن رانندگی و روش‌های جلوگیری از زمین‌خوردن
• انجام ورزش‌های تعادلی و قدرتی برای تقویت سیستم عصبی و عضلانی
• احتیاط درهنگام بلندشدن (سریع برنخیزید)
• معاینه مرتب بینایی و شنوایی
• اجتناب از راه‌رفتن در تاریکی
• استفاده از کفش مناسب: کفش پاشنه‌بلند یا دارای کف صاف نپوشید. کفش دارای کف لاستیکی و کمی پاشنه که سُر نخورد و دقیقاً اندازۀ پا باشد، بهترین گزینه است. راه‌رفتن بدون کفش و دمپایی روی پله‌ها یا زمین، خطرناک است.
• تهیۀ عصا یا واکر در صورت نیاز به تعادل بیشتر
• افزایش ایمنی خانه با تغییراتی مثل اضافه‌کردن دستگیره به محل‌های تردد، گذاشتن صندلی مخصوص در حمام، استفاده از چراغ‌خواب در شب، برداشتن اشیای پایه‌دار مثل میزهای عسلی از مسیرهای عبور و تثبیت‌کردن فرش‌ها

تمرین ورزشی برای افزایش قدرت عضلات و تعادل در سالمندان

۱. ایستادن روی یک پا

• پشت یک صندلی ثابت و محکم بایستید و با یک دست به پشتی آن تکیه کنید.
• پای راست را بالا بیاورید و تعادل خود را روی پای چپ، برقرار کنید.
• تا جایی که می‌توانید در این وضعیت بمانید و سپس به حالت اول برگردید.
• این کار را با پای دیگر، تکرار کنید.

پس از مدتی، سعی کنید بدون تکیه به صندلی روی یک پا بایستید و تا یک دقیقه در این وضعیت، بمانید.

۲. راه‌رفتن پاشنه به پنجه (مثل بازی گردو شکستم)

• موازی یک دیوار بایستید.
• پای راست را جلوی پای چپ قرار دهید تا پاشنۀ پای راست، نوک انگشتان پای چپتان را لمس کند.
• پای چپ را جلوی پای راست ببرید و وزن خود را اول روی پاشنه بیندازید و بعد به انگشتان پا منتقل کنید.
• این مرحله را با پای چپ تکرار کنید و ۲۰ قدم همینطور راه بروید.

این تمرین، با قوی‌کردن پاها کمک می‌کند بدون افتادن راه بروید.

۳. تعادل قایقی

• موازی دیوار، صاف بایستید و سر را رو به جلو نگه دارید. پاها را به‌اندازۀ عرض لگن باز کنید. مطمئن شوید کف هر دو پا محکم روی زمین قرار دارند.
• وزن خود را روی پای راست بیندازید و به‌آرامی پای چپ را بلند کنید.
• تا جایی که ممکن است، در این وضعیت بمانید (حداکثر ۳۰ ثانیه) و به‌آرامی به وضعیت اول برگردید.  
• این کار را با پای دیگر، تکرار کنید.
• این تمرین را ۵ بار برای هر طرف انجام دهید و کم‌کم تعداد تکرار را بیشتر کنید.

۴. تمرین ساعت

• پشت صندلی بایستید و با دست چپ به پشتی آن تکیه کنید. تصور کنید در مرکز یک ساعت ایستاده‌اید. عدد ۱۲ روبرو و عدد ۶ پشت سر شما قرار دارد.
• پای راست را بلند کنید و دست راست را به جلو دراز کنید تا به عدد ۱۲ اشاره کند. بعد آن را به‌سمت عدد ۳ و بعد به پشت سر، به‌سمت عدد ۶ ببرید.
• دست خود را به‌سمت عدد ۳ و سپس عدد ۱۲ برگردانید. در تمام این مدت، مستقیم به جلو نگاه کنید.
• این حرکات را برای پا و دست دیگر (با اعداد ۱۲، ۹ و ۶) تکرار کنید.

۵. بلندکردن پا از عقب

• پشت یک صندلی بایستید و با هر دو دست به پشتی آن تکیه کنید.
• به آرامی پای راست خود را صاف به عقب بلند کنید (زانوهای خود را خم نکنید و انگشتان پا را نکشید).
• یک ثانیه در این وضعیت بمانید و بعد به‌آرامی پایتان را پایین بیاورید.
• این کار را ۱۰ تا ۱۵ بار برای هر پا تکرار کنید.

این تمرین، یک تمرین قدرتی برای تقویت عضلات باسن و کمر سالمندان است.

۶. بالا بردن زانو و دست موافق

• کنار یک صندلی بایستید و با یک دست به پشتی آن تکیه کنید.
• پاها را کنار هم و دست آزاد را درکنار تنه قرار دهید.
• دست دیگر را بالای سر خود ببرید.
• به‌آرامی، زانوی چپ را بالا ببرید.
• ۱۰ ثانیه در این وضعیت بمانید و به‌آرامی پایتان را پایین بیاورید.
• این کار را برای دست و پای دیگر، تکرار کنید.

این تمرین، هماهنگی بدن سالمندان را بهبود می‌بخشد.

۷. بالا بردن پا از پهلو

• پشت صندلی بایستید و با هر دو دست به پشتی آن تکیه کنید.
• پاهای خود را کمی از هم باز کنید.
• به‌آرامی پای راست خود را به پهلو بلند کنید. پشت خود را صاف نگه دارید؛ انگشت پا را رو به جلو نگه دارید و مستقیم به روبرو خیره شوید.
• به‌آرامی به حالت عادی برگردید.
• این تمرین را ۱۰ تا ۱۵ بار با هر پا تکرار کنید.

۸. بشین و پاشو

• جلوی صندلی بایستید و و پاهای خود را به‌اندازۀ عرض لگن باز کنید. برای حفظ تعادل، دست‌های خود را صاف درمقابل خود دراز کنید.
•  به‌آرامی باسن خود را به حالت نشستن، به‌عقب ببرید و تاحد امکان، به‌آرامی روی صندلی بنشینید.
• ۳ ثانیه در این وضعیت بمانید.
• پاشنه های خود را محکم به زمین فشار دهید و دست‌هایتان را درمقابل خود ثابت نگه دارید.
• با انداختن وزن بدن بر روی پاشنه‌ها به حالت ایستاده بازگردید.

نقش خانواده و مراقبین در مدیریت و درمان عدم تعادل سالمندان

خانواده و مراقبین سالمند مبتلا به عدم تعادل، باید به موارد ذیل، توجه داشته باشند:

• افزایش اطلاعات دربارۀ عوامل عدم تعادل
• تشویق سالمند به داشتن سبک زندگی سالم شامل:
  • ورزش منظم
  • رژیم غذایی مُغذّی
  • محدود کردن مصرف نمک
  • کنترل فشارخون
  • اجتناب از الکل و سیگار
  • مصرف آب و مایعات کافی
  • فعالیت اجتماعی
• گفتگو با سالمند دربارۀ ترس احتمالی از زمین‌خوردن
• اجتناب از انجام تمام کارهای سالمند (باعث غیرفعال‌شدن و ازدست‌دادن حس استقلال می‌شود)
• گفتگو با پزشک معالج دربارۀ داروهایی که سالمند، استفاده می‌کند
• کسب اطمینان از سلامت بینایی و شنوایی سالمند
• ایمن‌کردن خانه و شناسایی و حذف عوامل خطرساز
• اطمینان از اینکه فرد سالمند کفش مناسبی می‌پوشد
• درصورت لزوم، تهی] ابزار کمکی مثل عصا و واکر

چه زمانی باید برای درمان عدم تعادل سالمندان، به پزشک مراجعه کنیم؟

شما می‌توانید با پرسیدن چند سوال کلیدی، بفهمید که آیا فرد سالمند، اختلال تعادل دارد یا خیر. اگر پاسخ هریک از این سوالات، «بله» بود، لازم است برای درمان عدم تعادل سالمندان، به متخصص گوش و حلق و بینی و در شرایط حادتر به متخصص مغز و اعصاب مراجعه کنید:

• آیا احساس بی‌ثباتی می‌کنم؟
• آیا سرگیجه دارم یا حتی برای مدت کوتاهی اتاق دور سرم می‌چرخد؟
• آیا وقتی می‌دانم که بی‌حرکت ایستاده یا نشسته‌ام، احساس می‌کنم درحال حرکت هستم؟
• آیا تعادلم را ازدست می‌دهم و زمین می‌خورم؟
• آیا احساس می‌کنم که دارم سقوط می‌کنم؟
• آیا تابه‌حال شده که احساس سبکی سر داشته باشم و فکر کنم ممکن است غش کنم؟
• آیا دید من تار می‌شود؟
• آیا تا به حال احساس گُم‌کردن زمان و مکان را داشته‌ام؟

خدمات پناه

در اکثر موارد عدم تعادل، ناشی‌از مشکلات گوش داخلی است؛ اما مشکلات بینایی، فشارخون بالا یا پایین، برخی بیماری‌ها و عوارض برخی داروها نیز در آن نقش دارند. با ثبت درخواست ویزیت در منزل، پزشکان پناه می‌توانند با بررسی علائم بالینی، دلیل اصلی عدم تعادل را تشخیص داده و برای رفع آن یا در موارد حاد، برای ارجاع بیمار به متخصص مربوطه اقدام کنند. امکان شنوایی‌سنجی در منزل نیز برای شما فراهم است.

متخصصان فیزیوتراپی و حرکات اصلاحی پناه نیز می‌توانند در منزل سالمند، حرکات مناسب ورزشی برای افزایش تعادل و قدرت عضلات پایین‌تنه را به او آموزش دهند و توصیه‌های لازم برای افزایش ایمنی محل زندگی را ارائه نمایند. همچنین، درصورت نیاز به دستگاه خانگی سنجش فشارخون، سمعک، وسایل کمکی حرکتی مثل عصا و واکر برای افزایش تعادل سالمند و وسایلی مانند صندلی حمام، می‌توانید از طریق سایت پناه کالای مورد نظرتان را تهیه کنید.

سخن پایانی

یکی از بخش‌های طبیعی فرایند پیری، کاهش تعادل و قدرت بدنی است. اما گاهی عوامل دیگری باعث عدم تعادل می‌شوند که درصورت درمان‌نشدن، خطر زمین‌خوردن سالمندان و شکستگی و آسیب ناشی‌از آن را بالا می‌برند و سالمند را خانه‌نشین می‌کنند. پس اگر سالمندی را می‌شناسید که دچار عدم تعادل شده و زمین می‌خورد، برای کمک به او اقدام کنید. در این مقاله، به بررسی عدم تعادل سالمندان، عوامل، علائم و راه‌های پیشگیری و درمان عدم تعادل سالمندان، پرداختیم.

منابع: +++