درمان توهم در سالمندان: راهنمای جامع برای خانواده‌ها و مراقبان
در این مقاله، عوامل مختلفی را بررسی خواهیم کرد که میتوانند در ایجاد توهم در سالمندان نقش داشته باشند و سپس به بیان روشهای تشخیص و درمان توهم در سالمندان و نحوۀ مواجهۀ درست با این مشکل، خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید!
اتخاذ بهترین راهکارها برای مواجهه و درمان توهم در سالمندان، مستلزم درک عمیق‌تر از توهم و میزان شیوع آن در سالمندان و کشف علل بالقوۀ پشت آن است. لازم است بدانید که وجود توهم، لزوماً نشان‌دهندۀ یک وضعیت روانپزشکی نیست. در بسیاری از موارد، توهم، ناشی‌از دلایل زمینهای مختلفی مانند داروها، اختلالات حسی یا اختلالات عصبی است. در هر صورت، سلامت روان سالمندان، به همان اندازۀ سلامت جسمشان و حتی بیشتر، اهمیت دارد و میتواند نقش پررنگی در حفظ کیفیت زندگی آنان ایفا کند. در این مقاله، عوامل مختلفی را بررسی خواهیم کرد که میتوانند در ایجاد توهم در سالمندان نقش داشته باشند و سپس به بیان روشهای تشخیص و درمان توهم در سالمندان و نحوۀ مواجهۀ درست با این مشکل، خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید!
توهم چیست و چه تاثیری بر کیفیت زندگی سالمندان دارد؟
توهم (Hallucination)، تجربۀ حسی (دیدن، شنیدن، بوییدن، چشیدن و لمس‌کردن) اشیا یا رویدادهایی است که واقعاً وجود ندارند و میتواند تمام حواس پنجگانه (بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و لامسه) یا برخی از آن‌ها را درگیر کند. توهمات برای فردی که آن‌ها را تجربه میکند، کاملاً واقعی به‌نظر می‌رسند.
توهم، بیش‌از آنچه تصور می‌شود، سالمندان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و درک ماهیت آن برای شناخت و درمان توهم در سالمندان، ضروری است.
سالمندان مبتلا به توهم، اغلب با دو مسألۀ عمده روبرو هستند:
- باید با علائم بیماری خود که توهم، فقط یکی از آن‌هاست کنار بیایند؛ علائمی که میتوانند روی شغل، استقلال، کیفیت زندگی و میزان رضایت سالمندان از زندگی تاثیر بگذارند.
- برداشت غلط جامعه میتواند در سالمندانی که تجربۀ توهم دارند، ایجاد انگ اجتماعی (هم انگ توهم و هم انگ پیری) کند. انگ، یعنی برچسب‌زدن به گونهای که فرد از محیط خویش، بنا به دلایل فیزیکی و یا روانی، متمایز شده و وصلۀ ناجور محسوب شود. و این میتواند فشار روانی زیادی هم بر سالمند و هم بر مراقبان او وارد کند. انگ اجتماعی باعث می‌شود سالمندان، در اکثر موارد، توهمات خود را پنهان کنند و اقدام به درمان توهم، نکنند.
توهم میتواند بسیار آزاردهنده باشد و منجربه ترس و وحشت سالمند و نیاز او به حمایت شود. اما برخی سالمندان، توهمات خود را خوشایند یا آرامش‌بخش می‌دانند. این موضوع، بستگی به این دارد که آن‌ها چه توهمی را تجربه می‌کنند و دیگران چگونه به آن واکنش نشان می‌دهند.
میزان شیوع توهم در سالمندان
مطالعات نشان می‌دهد که اقلیت قابل‌توجهی از سالمندان، تجربه توهم را دارند، شیوع توهم در جمعیت سالمند بسته به عوامل متعددی از جمله سن، سلامت کلی و شرایط پزشکی زمینهای، متفاوت است. بر اساس مطالعات انجام شده، توهم در افراد مسن نسبت به افراد جوان، بیشتر شایع است. البته، بسیاری از سالمندان، به‌دلیل ترس از انگ اجتماعی، هرگز دربارۀ توهم خود صحبت نمی‌کنند و یا برای درمان آن اقدام نمی‌کنند.
| گروه سنی | شیوع توهم |
| ۶۵ تا ۷۴ سال | ۷ تا ۱۰ درصد |
| ۷۵ تا ۸۴ سال | ۱۱ تا ۱۵ درصد |
| ۸۵ سال به بالا | ۱۸ تا ۲۰ درصد |
انواع توهم در سالمندان
توهم، بر اساس حواسی که درگیر آن می‌شوند، به انواع ذیل تقسیم‌بندی می‌شود:
| نوع توهم | توضیح |
| توهم شنیداری | احساس شنیدن صدای چیزهایی که وجود ندارند، مانند صدای صحبت‌کردن یا صدای پا |
| توهم بویایی | احساس بوی چیزهایی که وجود ندارند، مانند دود یا عطر |
| توهم لمسی | احساس فیزیکی چیزهایی که وجود ندارند، مانند بوسیده‌شدن یا خزیدن حشرات روی پوست |
| توهم چشایی | احساس چشیدن چیزهایی که وجود ندارند، مانند طعم فلزی در دهان |
| توهم دیداری | توهمات پیچیده، واضح و بسیار واقعی از دیدن افراد یا حیواناتی که وجود ندارند * این نوع توهم، از دیگر انواع، شایع‌تر است و به‌ویژه در افراد مبتلا به نوعی زوال عقل به‌نام زوال عقل با اجسام لِوی رایج است. |
علل توهم در سالمندان
توهم در سالمندان، ممکن است به دلایل مختلفی بروز یابد که شایع‌ترین آن‌ها عبارتند از:
| علت توهم | توضیح |
| آلزایمر و سایر انواع زوال عقل | توهم، معمولاً از اولین علائم زوال عقل است. * اگر چندبار با توهم یک فرد سالمند مواجه شدید، بررسی بیشتر این موضوع، مهم است. |
| سندرم چارلز بونت | به‌ویژه در سالمندانی که نابینایی شدید یا نسبی دارند، منجربه توهمات بینایی می‌شود |
| عوارض جانبی دارو | * برخی داروهای ضدفشار خون * برخی داروهای ضدپارکینسون * برخی از آنتی‌بیوتیک‌ها |
| مشکلات روانی | * شیزوفرنی * اختلال دوقطبی |
| روان‌آشفتگی (دلیریوم) | توهمات ناشی‌از روان‌آشفتگی، معمولاً همراه با عفونت (ازجمله عفونت مجاری ادراری)، یبوست شدید یا کمآبی بدن هستند یا بعد از جراحی تجربه می‌شوند. |
| برخی بیماری‌ها | * نارسایی کلیه * نارسایی کبد * تومور مغزی * صرع |
| برخی شرایط سلامتی | * عفونت، به‌ویژه عفونت ادراری * یبوست شدید * تب شدید * سردرد شدید؛ به‌ویژه میگرن |
| کمآبی بدن | اگر بدن، آب کافی نداشته باشد، ممکن است عملکرد مغز، دچار اختلال شود و این میتواند باعث توهم و بی‌حالی شود. |
| از دست دادن شنوایی و بینایی | با افزایش سن، حواس، ضعیف می‌شوند و مانند دوران جوانی عمل نمی‌کنند. این خطر وجود دارد که با ازدست‌دادن نسبی شنوایی و بینایی، مغز، به دلیل فقدان محرک‌های حسی معمول، بیش‌فعال شده و باعث توهم شود. * این موضوع، دربارۀ بیماری‌هایی مانند اتواسکلروز (رشد غیرطبیعی و تدریجی استخوان در گوش میانی) و آب‌سیاه صادق است. |
| کمبود خواب | خواب ناکافی میتواند صرف‌نظر از سن افراد، منجربه توهم شود. |
| سوء مصرف | * الکل * مواد مخدّر |
چگونه میتوان از توهم در سالمندان پیشگیری کرد؟
ازآنجاکه عوامل متعددی در ایجاد توهم در سالمندان نقش دارند، پیشگیری از توهم، کار ساده‌ای نیست. برای پیشگیری از توهم در سالمندان، باید هر دو جنبۀ فیزیولوژیکی و روانی سالمند را مورد توجه قرار داد.
با ادغام نکات ذیل در برنامه مراقبتی و روتین زندگی یک سالمند، میتوان احتمال بروز توهم را به‌میزان قابل توجهی کاهش داد:
- معاینات منظم سلامت. بیماری‌های زمینهای مانند آلزایمر را کنترل کنید؛ با بررسی منظم، مواردی مانند عفونت ادراری را شاسایی و رفع کنید. مطمئن شوید که هیچ تداخل دارویی باعث ایجاد توهم نمیشود؛ مراقب مصرف داروهای بدون نسخه که میتوانند بر خواب یا عملکرد مغز تأثیر بگذارند، باشید.
- رژیم غذایی متعادل. رژیم غذایی غنی از مواد مغذی ضروری برای حمایت از عملکرد بهینۀ مغز؛ ازجمله اسیدهای چرب امگا ۳ و آنتی‌اکسیدان‌ها داشته باشید.
- محدودکردن مصرف محرک‌ها. الکل مصرف نکنید و مصرف کافئین (قهوه، چای و نوشیدنی‌های گازدار مثل کوکاکولا) را که باعث تحریک یا تشدید توهم می‌شود، کاهش دهید یا قطع کنید.
- خواب خوب و کافی. اختلالات خواب را درمان کنید؛ برنامۀ خواب منظم داشته باشید؛ محیط تاریک، ساکت و راحتی برای خواب ایجاد کنید که کمترین محرک‌های محیطی مثل صدای تلویزیون یا سایۀ اشیا در آن وجود داشته باشد.
- تعامل اجتماعی. برای کاهش زمان‌های تنهایی یا انزوا، در فعالیتهای اجتماعی یا سرگرمیهای گروهی، مشارکت داشته باشید و با خانواده و دوستان، در ارتباط منظم باشید.
- تحریک شناختی. خود را با حل پازل، کتاب‌خواندن یا سایر فعالیتهایی که مغز را فعال نگه میدارند، مشغول کنید. برنامه‌ها یا بازی‌های آموزش مغز که برای سالمندان طراحی شدهاند، میتوانند مفید باشند.
- مدیریت استرس. تکنیک‌های آرامش‌بخشی مانند تمرین‌های تنفس عمیق، مدیتیشن، و تمرین‌های فیزیکی ملایم مانند تایچی یا یوگا را در برنامۀ روزانۀ خود بگنجانید. می‌توانید در اینجا به فایل تن‌آرامی گوش کنید.
- بررسی منظم بینایی و شنوایی. هرگونه مشکل یا کاهش عملکرد شنوایی یا بینایی را به‌سرعت برطرف کنید، زیرا کاهش دریافت محرک‌های حسیِ معمول، میتواند منجربه بیش‌فعالی مغز و ایجاد توهم شود.
- مصرف آب و مایعات کافی. کمآبی بدن، علاوه بر ایجاد مشکلات متعدد سلامت فیزیکی، گاهی میتواند منجر به گیجی یا تجربۀ توهم شود.
روشهای تشخیص توهم در سالمندان
توهم، بیماری نیست؛ بلکه علامت است. بنابراین، پزشک باید عامل ایجاد توهم را بیابد. برای این کار، او پس از معاینۀ فیزیکی، سؤالاتی دربارۀ سابقۀ پزشکی و علائم بیمار می‌پرسد. ممکن است برای کمک به کشف مشکل، نیاز به انجام برخی آزمایشات باشد. به‌عنوان مثال:
- آزمایش خون برای تشخیص بیماری‌های زمینهای
- آزمایش ادرار برای بررسی احتمال عفونت ادراری
- اسکن مغزی
- نوار مغز
- اِم‌آر‌آی مغز
چطور بفهمیم که عزیز سالمندی که از او مراقبت میکنیم، دچار توهم شده است؟
برای اینکه بفهمیم آیا سالمندی که از او مراقبت میکنیم دچار توهم است یا خیر، لازم است همیشه مراقب تغییرات در رفتار او باشیم. این تغییرات، ممکن است شامل موارد زیر باشد:
| تغییرات رفتاری | توضیح |
| صحبت کردن زمانی که هیچ کس دیگری حضور ندارد | یک فرد دچار توهم، ممکن است با فردی که در اتاق نیست (با یک فضای خالی در اتاق)، صحبت کند. |
| اعلام دیدن افراد، حیوانات یا چیزهایی که واقعی نیستند | ممکن است خود سالمند بگوید که میتواند چیزهایی را ببینند که دیگران قادر به دیدن آن نیستند. |
| ترس ناشی از حس‌کردن بوهای غیرواقعی | اینکه سالمند، بوی دود را حس کند؛ بدون آنکه منبعی داشته باشد، میتواند دچار وحشت و عکس‌العمل او شود. |
| عکس‌العمل فیزیکی نسبت به چیزهایی که وجود ندارند | اگر سالمند تصور کنند که حشرات روی پوستش میخزند، ممکن است پوست خود را خراش دهد یا به آن ضربه بزند. همچنین ممکن است سالمند فریاد بزند؛ چون تصور میکند کسی درحال لمس کردنش است. |
| تلاش سالمند برای یافتن کس دیگری که توهمات او را حس کند | ممکن است سالمند مبهوت شود یا بپرسد که آیا شخص دیگری هم قادر به شنیدن صداهایی که او می‌شنود، هست؟ |
روشهای درمان توهم در سالمندان
انتخاب مناسب‌ترین راهکار درمان توهم در سالمندان، به تشخیص علت توهم و شدت علائم آن بستگی دارد. وضعیت هر فردی منحصربه‌فرد است و راهکار انتخابی برای درمان توهم در سالمندان، ممکن است برای هر فرد، متفاوت باشد. پزشک با ارزیابی شرایط خاص هر فرد، یک برنامۀ درمانی اختصاصی برای او تدوین میکند.
برخی از گزینه‌های درمانی عبارتند از:
| راهکار درمان توهم در سالمندان | توضیح |
| درمان دارویی | در مواردی که توهم با اختلالات روانپزشکی یا شرایط پزشکی خاص همراه باشد، ممکن است دارو تجویز شود. این داروها میتوانند به مدیریت علائم و کاهش فراوانی و شدت و در مواردی درمان توهم در سالمندان کمک کنند. همکاری نزدیک با یک پزشک متخصص برای یافتن مناسب‌ترین دارو و دوز مصرف آن بسیار مهم است. |
| تغییرات محیطی | ایجاد تغییرات در محیط میتواند به کاهش وقوع توهم کمک کند. ازجمله: * کسب اطمینان از روشنایی کافی محیط * به حداقل‌رساندن سر و صدا * ایجاد یک فضای آرام و آشنا * ایجاد یک برنامه روتین روزانه * برنامه خواب منظم |
| درمان حمایتی | درمان‌های روان‌شناختی، مانند درمان شناختی-رفتاری (CBT)، میتوانند حمایت کافی را برای افرادی که توهم را تجربه می‌کنند، فراهم کند و راهبردهای مقابله‌ای را به آن‌ها آموزش دهد. * پیوستن به گروه‌های حمایتی و مشاوره، میتواند هم برای فرد و هم برای مراقبانش مفید باشد و فضای امنی را برای به‌اشتراک‌گذاشتن تجربیات مشابه فراهم کند. |
| درمان مشکلات زمینهای | اگر توهم، ناشی‌از یک بیماری زمینهای مانند پارکینسون یا آلزایمر باشد، مدیریت و درمان آن بیماری، میتواند به کاهش توهم در سالمندان کمک کند. |
بیشتر بخوانید: درمان بدبینی سالمندان
نکات مراقبت‌های خانگی از سالمند مبتلا به توهم
هنگامی که سالمند تحت مراقبت شما توهم را تجربه میکند، مهم است که واکنش مناسبی داشته باشید. در ادامه چند نمونه از واکنش‌های مناسب به توهمات سالمندان، بیان می‌شود:
| واکنش به توهم سالمند | توضیح |
| محرک‌های احتمالی را حذف کنید | توهم، همیشه ذهنی نیست. گاهی محرک‌های محیطی باعث آن می‌شوند. * صداها: هر کاری می‌توانید، برای کاهش یا حذف صداهای اضافی مانند صدای تلویزیون یا هواکش انجام دهید. * سایه‌ها: توهم شبانه در سالمندان، شایع است و اغلب ناشی‌از سایه‌ها است. با بررسی محیط اطراف، ببینید آیا سایه‌هایی وجود دارند که شبیه چیز خاصی باشند یا خیر و هر کاری که می‌توانید برای جابه‌جایی اشیا و حذف سایه‌ها انجام دهید. افزایش نور محیط، میتواند کمک‌کننده باشد. |
| آرامش خود را حفظ کنید و مخالفت نکنید | بیان اینکه چیزی که سالمند تجربه میکند، واقعی نیست، ساده است؛ اما درست نیست. به‌خصوص اگر توهم با زوال عقل مرتبط باشد، فردی که آن را تجربه میکند، نمی‌تواند درک کند که آنچه می‌بیند یا تجربه میکند، واقعی نیست. سعی نکنید از منطق و استدلال برای متقاعد کردن سالمند، استفاده کنید. |
| به سالمند، اطمینان خاطر بدهید و احساساتش را تأیید کنید | درک توهم سالمند و همدلی با او میتواند به او کمک کند تا با توهم مقابله کند. با آرامش، به او اطمینان خاطر بدهید. بگذارید بداند که از او حمایت می‌کنید. * اگر توهم، برای سالمند، خوشایند است، می‌توانید بگویید: «چقدر خوشحالم که آنچه که تجربه می‌کنی، خوشحالت کرده است!» * اگر توهم، برای سالمند، ترسناک است، می‌توانید بگویید: «متاسفم که داری چیز خیلی ترسناکی را تجربه می‌کنی. من به‌خاطر تو اینجا هستم. چطور می‌توانم کمکت کنم تا احساس امنیت کنی؟» * اگر گیج یا سرگردان به‌نظر می‌رسد، می‌توانید بگویید: «حس می‌کنم احساس سردرگمی می‌کنی. چطور می‌توانم کمکت کنم؟» |
| حواس سالمند را پرت کنید و توجهش را معطوف چیز دیگری کنید | تمام تلاش خود را بکنید تا با هدایت سالمند به‌سمت چیزی که از آن لذت میبرد، توجه او را از توهم دور کنید. به عنوان مثال، می‌توانید این موارد را پیشنهاد دهید: * رفتن به پیاده‌روی * حل یک پازل یا هر چیزی که به سالمند، احساس موفقیت بدهد * خوردن یک میان‌وعده * تماشای آلبوم‌های قدیمی * پخش موسیقی مورد علاقۀ سالمند |
| توجه سالمند را از توهم بردارید و به خودتان معطوف کنید | * اگر سالمند، توهم شنیداری دارد، با او صحبت کنید. گوش‌دادن به شما، تشخیص صدایی را که می‌شنود، برایش دشوار خواهد کرد. * اگر سالمند، توهم دیداری دارد، با او تماس چشمی برقرار کنید. این کار میتواند به کمرنگ‌شدن یا حتی ناپدیدشدن توهم کمک کند. * اگر سالمند، توهم لمسی دارد، دست او را در دست بگیرید. * اگر سالمند، توهم بویایی دارد، از عطر مورد علاقۀ او استفاده کنید. * اگر سالمند، توهم چشایی دارد، تکه‌ای از شکلاتی که دوست دارد به او بدهید. |
| یک گروه حمایتی پیدا کنید که به شما در مواجهه با این مشکل، کمک کند | حمایت و درمان توهم در سالمندان، آسان نیست. پیوستن به یک گروه حمایتی میتواند به شما کمک کند تا کمتر احساس تنهایی کنید. به یاد داشته باشید که اگر برای خودتان وقت نگذارید و از حمایت لازم برخوردار نشوید، نمی‌توانید به تنهایی توهم سالمند عزیزی که از او مراقبت می‌کنید را مدیریت کنید. |
چه زمانی باید برای درمان توهم در سالمندان به پزشک مراجعه کرد؟
در شرایط ذیل، مراجعه به متخصص مغز و اعصاب یا روانپزشک برای درمان توهم در سالمندان، ضرورت دارد:
- اگر توهم برای اولین بار رخ دهد
- اگر دفعات یا شدت توهم، افزایش یابند
- اگر توهم با سایر شرایط پزشکی مانند بیماری پارکینسون، آلزایمر یا اختلالات روانپزشکی، همراه باشد
- اگر توهم برای خود سالمند یا دیگران، خطری ایجاد کند.
خدمات پناه
توهم سالمندان میتواند از زوال عقل، دلیریوم، برخی بیماری‌های زمینهای مانند اختلالات کلیوی، عفونت ادراری و عوارض جانبی داروها ناشی شود و کمآبی بدن، یبوست شدید، بی‌خوابی و اختلال حواس (ازجمله بینایی و شنوایی) نیز در آن نقش دارند.
شما می‌توانید برای پیشگیری از توهم سالمندان، با ثبت‌نام و تکمیل فرم تاریخچه پزشکی بیمار در سایت پناه، از ویزیت آنلاین یا ویزیت در منزل بهره‌مند شوید تا پزشک به تشخیص و درمان بیماری‌های زمینهای، درمان عفونت و قطع مصرف یا تغییر دوز داروهای محرک توهم بپردازد.
در نظر داشته باشید رژیم غذایی مناسب و بررسی منظم بینایی و شنوایی سالمندان، برای جلوگیری از توهم اهمیت ویژه‌ای دارد. در سایت پناه، امکان ویزیت آنلاین توسط متخصص تغذیه برای تنظیم رژیم غذایی سالمند و انجام اقدامات تشخیصی مثل شنوایی‌سنجی و بینایی‌سنجی در منزل سالمند فراهم شده است.
توهم شدید و تکرارشونده، نیاز به درمان تخصصی روان‌شناختی و مراقبت ویژه از سالمند دارد. در سایت پناه، می‌توانید به‌صورت آنلاین از مشاور، روانشناس و درصورت لزومِ مصرف دارو، از روانپزشک مشاوره بگیرید. پرستاران حرفه‌ای پناه نیز میتوانند با ارائه خدمات مراقبت در منزل، به مدیریت توهم سالمندان و کاهش فشار مراقبتی واردشده به خانواده‌ها کمک کنند.
سخن پایانی
توهم در سالمندان، میتواند بسیار ترسناک و گیج‌کننده باشد و به‌دلیل انگ اجتماعی به سالمندان و افرادی که توهم دارند، فشار روانی زیادی را بر سالمند و اطرافیان او تحمیل کند. اگر دچار توهم هستید یا یکی از اعضای خانوادۀ شما با توهمات مداوم، درگیر است، از کنار این موضوع، به‌سادگی گذر نکنید و همین حالا برای درمان، اقدام کنید. در این مقاله، عوامل و علائم توهم در سالمندان را بررسی کردیم و به بیان روشهای مدیریت و درمان توهم در سالمندان پرداختیم.
روشهای مختلف درمان توهم در سالمندان، کدامند؟
درمان دارویی، حذف محرّکهای محیطی، درمان حمایتی، درمان مشکلات زمینهای
چه عواملی باعث توهم در سالمندان می‌شوند؟
آلزایمر و سایر انواع زوال عقل، سندرم چارلز بونت، عوارض جانبی دارو، مشکلات روانی، روان‌آشفتگی (دلیریوم)، برخی بیماری‌ها و شرایط سلامتی، کمآبی بدن، ازدست‌دادن شنوایی و بینایی، کمبود خواب، مصرف الکل و مواد مخدّر
چه زمانی باید برای درمان توهم سالمندان به پزشک مراجعه کرد؟
وقتی توهم برای اولین بار اتفاق میافتد یا دفعات و شدت آن افزایش مییابد؛ وقتی توهم با مشکلات دیگری مثل آلزایمر همراه است؛ وقتی توهم برای سالمند یا اطرافیانش، خطری ایجاد میکند.
