درمان اسهال سالمندان، اهمیتی حیاتی برای حفظ سلامت و آسایش این عزیزان دارد. اسهال می‌تواند برای سالمندان بسیار آزاردهنده باشد. معمولاً خطر ابتلای سالمندان به اسهال حاد، بیشتر از سایر گروه‌های سنی نیست؛ اما به‌دلیل ضعیف‌ترشدن سیستم ایمنی بدن و ابتلای سالمندان به یک یا چند بیماری زمینه‌ای، اسهال مزمن در سالمندان بیشتر است و عوارض اسهال حاد نیز، تأثیر گسترده‌تر و شدیدتری بر سلامت این عزیزان دارد.
یکی از مهم‌ترین عوارض اسهال، کاهش میزان آب و الکترولیت‌ها در بدن است که درصورت عدم درمان اسهال، می‌تواند زندگی آن‌ها را تهدید کند. این مقاله با بررسی تعاریف، عوامل، علائم و راهکارهای پیشگیری، به خانواده‌هایی که از عزیزان سالمند خود مراقبت می‌کنند، کمک می‌کند تا به بهترین نحو به درمان اسهال در خانه بپردازند. با ما همراه باشید.
اسهال چیست؟
اسهال (Diarrhea) عبارت است از: دفع مدفوع شل و آبکی، ۳ بار یا بیشتر در هر روز و نیاز فوری به دفع مدفوع یا کاهش قوام مدفوع و افزایش دفعات اجابت مزاج، درمقایسه با حالت عادی برای هر فرد.
- علائم اسهال معمولاً در ۲۴ ساعت اول شدیدتر هستند.
- اسهال می‌تواند حاد یا مزمن باشد. اسهال حاد، کمتر از ۳ هفته و اسهال مزمن، بیشتر از ۳ هفته طول می‌کشد.
- اگرچه برخی از دوره‌های اسهال حاد تا ۲ هفته طول می‌کشند، اما در اکثر موارد، اسهال حاد طی ۳ تا ۷ روز بدون نیاز به درمان ازبین می‌رود.
- دوره‌های اسهال مزمن نیز می‌توانند تا چند ماه ادامه داشته باشند.
- یک فرد بالغ، به‌طور متوسط حدود ۴ بار در سال، دوره‌های اسهال را تجربه می‌کند.
اهمیت شناخت و درمان اسهال سالمندان
اسهال می‌تواند در هر سنی رُخ دهد؛ اما عوارض اسهال، سالمندان را بیشتر تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و به‌همین دلیل، ممکن است سالمندان، درصورت ابتلا به اسهال، به مراقبت‌های پزشکی نیاز داشته باشند.
اسهال حاد معمولاً به‌واسطه عفونت یا مسمومیت غذایی و دارویی ایجاد می‌شود؛ اما اسهال مزمن، می‌تواند نشان‌دهنده یک بیماری مانند سندرم روده تحریک‌پذیر یا یک مشکل زمینه‌ای جدی‌تر مثل دیابت یا سرطان روده بزرگ باشد که باید درمان شود.
عوارض و خطرات اسهال برای سالمندان
درصورت عدم درمانِ اسهالِ سالمندان، این قشر با عوارض و خطرات زیر روبرو خواهند شد.
- اسهال شدید و طولانی‌مدت، می‌تواند باعث کمآبی و کاهش الکترولیت‌های بدن شود. ازدست‌دادن الکترولیت، می‌تواند به قلب، ریه‌ها، مغز و سیستم عصبی آسیب بزند و کمآبی بدن به کلیه‌ها فشار وارد می‌کند و منجربه بیماری کلیوی شود. کمآبی بهویژه در سالمندان، خطرناک است و برای جلوگیری از مشکلات جدی سلامتی (بهویژه در سالمندانی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند)، باید به‌سرعت درمان شود.
- اسهال حادی که زیاد طولانی شود و اسهال مزمن، می‌تواند با ایجاد سوءجذب، باعث کاهش مواد مُغذّی مورد نیاز بدن شود. کاهش مواد مُغذّی، علاوه‌بر ایجاد ضعف و خستگی در سالمندان، می‌تواند مشکلات بسیار جدی‌تری را برای سلامت عمومی آن‌ها در پی داشته باشد.
علل اسهال در سالمندان
شایع‌ترین علل اسهال، عبارتند از:
| نوع اسهال | علت | توضیح |
| اسهال حاد | ویروس | ویروس‌های مختلفی می‌توانند باعث اسهال شوند. نوروویروس، بسیار مُسری و شایع‌ترین علت همه‌گیری‌های اسهال عفونی است. |
| باکتری و انگل (مسمومیت غذایی یا اسهال مسافران) | غذا یا آب آلوده به باکتری‌ها و انگل‌ها می‌تواند باعث اسهال عفونی شود. این نوع اسهال، به اسهال مسافران نیز معروف است؛ زیرا بین افرادی که به کشورهای در حال توسعه سفر می‌کنند، شایع است. مسمومیت غذایی می‌تواند ناشی از مصرف غذایی باشد که به‌خوبی پخته نشده یا مانده است. | |
| اسهال مزمن | عدم تحمل لاکتوز | برخی از افرادی که در هضم لاکتوز (قند موجود در شیر) مشکل دارند، ممکن است پس از مصرف لبنیات، دچار اسهال شوند. با افزایش سن، سطح آنزیمی که به هضم لاکتوز کمک می‌کند، پایین می‌آید و عدم تحمل لاکتوز بدتر می‌شود. |
| بیماری سلیاک | سوءجذب و عدم تحمل گلوتن (پروتئین موجود در گندم) | |
| سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS) | مشخصه این بیماری، دل‌دردهای مکرّر همراه با تغییر در قوام مدفوع و دفعات اجابت مزاج است. | |
| بیماری‌های التهابی روده | بیماری کرون، انواع کولیت روده | |
| سرطان | سرطان روده بزرگ، تومورهای کارسینوئیدی، سرطان پانکراس | |
| داروها | آنتی‌بیوتیک‌ها که تعادل طبیعی باکتری‌های روده را به‌هم می‌زنند، داروهای سرطان یا رادیوتراپی، آنتی‌اسیدهای حاوی منیزیم مصرف بیش‌ازحد مُلیّن‌ها | |
| دلایل دیگر | دیابت، مصرف بیش‌ازحد الکل، التهاب لگن، مشکلات کبد (سیروز کبدی)، کیسه صفرا، پانکراس (پانکراتیت)، آپاندیسیت، جراحی بای پس معده یا خارج‌کردن کیسه صفرا، انسداد روده یا سفت‌شدگی مدفوع به‌دلیل یبوست شدید |
چگونه از ابتلای افراد سالمند به اسهال پیشگیری کنیم؟
وقتی صحبت از سلامت گوارشی سالمندان باشد، پیشگیری اهمیت حیاتی دارد! مهم‌ترین اقدامات برای جلوگیری از اسهال، عبارتند از:
| نوع اسهال | اقدامات پیشگیرانه |
| اسهال مزمن | + داشتن رژیم غذایی سالم و مُغذّی، شامل غذاهای نشاسته‌ای کم‌فیبر، مثل سیب‌زمینی آب‌پز و نان تست و اجتناب از غذاهای سرخ‌کرده، تند و شیرین. + مصرف آب و مایعات کافی + اجتناب از مصرف الکل و کاهش مصرف نوشیدنی‌های کافئین‌دار (قهوه، چای پررنگ، هات چاکلت، نوشیدنی‌های گازدار مثل کوکاکولا و نوشیدنی‌های انرژی‌زا) + ورزش منظم و ملایم (مانند پیاده‌روی)، علاوه‌بر کاهش استرس، می‌تواند باعث بهبود عملکرد دستگاه گوارش شود؛ اما ورزش طولانی و سنگین (مانند دوی ماراتن یا دویدن روی تردمیل)، می‌تواند باعث ایجاد اسهال شود. + بررسی منظم سلامتی برای شناسایی و مدیریت هرگونه بیماری زمینه‌ای مانند بیماری‌های التهابی روده یا عوارض جانبی دارویی که ممکن است در ایجاد اسهال نقش داشته باشند. + مراجعه به پزشک با مشاهده اولین نشانه‌های فعالیت غیرطبیعی روده |
| اسهال حاد | + با شستن و ضدعفونیکردن دستها پس‌از استفاده از توالت، قبل و بعد از تهیه غذا و پس‌از دست‌زدن به گوشت نپخته، می‌توان از اسهال ویروسی پیشگیری کرد. + در سفر، بدن ازطریق آب و غذای محلی درمعرض باکتری‌ها و انگل‌های جدیدی قرار می‌گیرد که می‌توانند باعث اسهال شوند. با انجام اقدامات احتیاطی، می‌توان از ابتلا به این نوع اسهال جلوگیری کرد. برخی از این اقدامات عبارتند از: ۱. نوشیدن آب بطری و خودداری از مصرف یخ ساخته‌شده از آب لوله‌کشی؛ ۲. خودداری از خوردن غذای فروشندگان خیابانی یا غذاهای دریایی و گوشت خام یا نیم‌پز؛ ۳. مصرف میوه ها یا سبزیجاتی که پوست‌کنده یا پخته شده‌اند؛ ۴. مصرف پروبیوتیک‌ها. |
علائم و نشانه‌های اسهال در سالمندان
علاوه‌بر مدفوع شل و آبکی، شایع‌ترین علائم اسهال عبارتند از:
- دلدرد و دل‌پیچه؛
- نیاز فوری به اجابت مزاج؛
- مخاط در مدفوع؛
- ازدست‌دادن اشتها؛
- نفخ؛
- حالت تهوع؛
- استفراغ.
علائم اسهال عفونی در شرایط حاد عبارتند از:
- درد شدید شکم یا مقعد؛
- تب ۳۹ درجه یا بالاتر؛
- مدفوع سیاه‌رنگ، قیری‌شکل یا حاوی خون یا چرک.
لازم است مراقب علائم کمآبی بدن سالمند مبتلا به اسهال نیز باشید. برخی از نشانه‌های کمآبی عبارتند از:
- ادرارنکردن یا کاهش حجم ادرار؛
- تیره‌بودن رنگ ادرار؛
- تشنگی بیش‌ازحد؛
- خشکی دهان یا پوست؛
- سرگیجه یا احساس سَبُکی سر؛
- گیجی و تب؛
- خستگی و ضعف؛
- مشکل در صحبت‌کردن.
همچنین، اسهال می‌تواند باعث سوءجذب شود. برخی نشانه‌های سوءجذب، عبارتند از:
- نفخ یا احساس پُری؛
- تغییر در اشتها؛
- دفع گاز؛
- مدفوع شل، چرب و بدبو؛
- کاهش وزن.
ضرورت درمان سریع و مؤثر اسهال در سالمندان
اگر متوجه علائم اسهال شَدید یا نشانه‌های کمآبی و سوءجذب شدید، لازم است فورا به پزشک مراجعه کنید. مراجعه فوری به پزشک، می‌تواند به تشخیص و درمان هرگونه علت زمینه‌ای اسهال در سالمندان کمک کند و از بروز عوارض بیشتر جلوگیری کند. همچنین، این کار می‌تواند به مدیریت مؤثرتر علائم اسهال و بازگشت سریع‌تر دستگاه گوارش سالمندان به عملکرد طبیعی کمک کند. به این ترتیب، سالمندان می‌توانند در اسرع وقت، فعالیت‌های عادی روزمره را ازسر بگیرند.
اگر اسهال بیش از ۳ هفته طول بکشد، ممکن است سالمند، به سندرم روده تحریک‌پذیر مبتلا باشد یا اسهال نشانه یک مشکل جدی سلامتی مانند آپاندیسیت، سرطان روده بزرگ، بیماری کرون، دیابت یا سیروز کبدی باشد. درمان منبع مشکل در اسرع وقت، می‌تواند به کاهش خطرات مرتبط با کمآبی بدن و عوارض طولانی‌مدت اسهال مزمن کمک کند. در بسیاری از موارد، اصلاح رژیم غذایی و سبک زندگی می‌تواند به جلوگیری از تکراردوره‌های اسهال کمک کند.
نحوه تشخیص ابتلای فرد سالمند به اسهال
اگر سالمند مشکلات ارتباطی داشته باشد، خانواده و مراقبین وی باید مراقب نشانه‌های ابتلا به اسهال مانند کاهش اشتها و دفعات اجابت مزاج باشند تا قبل از آنکه دیر شود، اقدام به درمان اسهال سالمندان نمایند. خود فرد سالمند یا اطرافیان وی می‌توانند از مقیاس شکل مدفوع بریستول برای توصیف کیفیت مدفوع استفاده کنند. در این مقیاس، اغلب مدفوع نوع ۴ (منسجم اما نرم)، به‌عنوان ایده‌آل درنظر گرفته می‌شود.
بیشتر بخوانید: درمان یبوست سالمندان
درصورت مراجعه به پزشک، او با معاینه فیزیکی و پرسیدن سؤالاتی درباره سابقه پزشکی و داروهای مصرفی، می‌تواند ابتلای سالمند به اسهال را تشخیص دهد. ممکن است برای تعیین علت اسهال، آزمایش‌هایی تجویز شوند. ازجمله:
- آزمایش خون؛
- ازمایش مدفوع؛
- تست تنفس هیدروژن برای به تشخیص عدم تحمل لاکتوز؛
- کولونوسکوپی؛
- آندوسکوپی.
روش‌های دارویی درمان اسهال در سالمندان
در مواردی که وضعیت بیمار مبتلا به اسهال حاد نباشد، می‌توان از داروهای ضداسهال بدون نسخه، مثل لوپرامید، استراحت، نوشیدن مایعات و رژیم غذایی سبک و کم‌چربی برای تسکین علائم و درمان اسهال سالمندان استفاده کرد.
البته حتی در شرایط اسهال خفیف هم بهتر است مصرف دارو و انجام درمان‌های خانگی مربوط به اسهال، با مشورت پزشک انجام شود؛ زیرا گاهی عامل اسهال، سفت‌شدگی مدفوع در قسمتی از روده بزرگ و انسداد روده ناشی از آن است که عامل اصلی آن، ابتلا به یبوست شدید می‌باشد. ازآنجاکه مسیر حرکت مدفوع بسته شده است، فقط مدفوع آبکی امکان عبور را پیدا می‌کند. سفت‌شدگی مدفوع، باید با استفاده از شیاف و تنقیه یا پاکسازی دستی توسط پزشک درمان شود. در این شرایط، اگر از دارو و سایر درمان‌های اسهال استفاده کنید، فقط یبوست را تشدید خواهید کرد.
در مواردی که اسهال با درمان‌های خانگی و استراحت بهبود نیابد:
- اگر اسهال ناشی از عفونت باکتریایی یا انگلی باشد، احتمال دارد پزشک برای درمان سریع اسهال سالمندان، آنتی‌بیوتیک یا ضدانگل تجویز کند.
بهتر است پس از مصرف آنتی بیوتیک‌ها از فرآورده‌های پروبیوتیک برای احیای باکتری‌های مفید دستگاه گوارش استفاده شود. این کار برای پیشگیری از ابتلا به اسهال در آینده نیز مفید است. - اگر اسهال منجر به کمآبی بدن شده باشد، لازم است برای جایگزین‌کردن آب و الکترولیت‌های ازدست‌رفته، از محلول‌هایی مثل ORS استفاده شود.
در موارد اسهال خیلی شدید، لازم است سالمند در بیمارستان بستری شود و برای جبران مایعات و الکترولیت ازدست‌رفته بدن، سرم‌درمانی شود. - اگر اسهال ناشی از عوارض مصرف داروها باشد، ممکن است پزشک، نوع دارو یا دوز مصرف آن را تغییر دهد.
- درصورتی که عامل اسهال یک مشکل زمینه‌ای باشد، اقدامات درمانی، درمان آن را هدف قرار خواهند داد.
درمان سریع اسهال بزرگسالان در خانه
اغلب، درمان اسهال سالمندان را می‌توان در خانه انجام داد. درمان خانگی اسهال سالمندان، می‌تواند شامل موارد ذیل باشد:
- استفاده از داروهای بدون نسخه، مانند لوپرامید: درصورت ابتلا به اسهال ناشی از باکتری یا انگل، ممکن است این داروها مانع خروج عامل بیماری از بدن و باعث تشدید اسهال شوند.
- استراحت و آرامش: استرس می‌تواند اسهال را تشدید کند؛
- گذاشتن کیسه آب گرم روی شکم: جهت تسکین دلدرد و دل‌پیچه؛
- استفاده موقت از مکمل زینک (روی) و قطع موقت مکمل منیزیم؛
- نوشیدن مایعات زیاد: برای جایگزینی آب و الکترولیت ازدست‌رفته و جلوگیری از کمآبی بدن؛
- پیروی از یک رژیم غذایی بر پایه غذاهای ملایم، زودهضم، کم‌چربی و کم‌فیبر؛
- اجتناب از مصرف غذاهایی که علائم اسهال را تشدید می‌کنند، ازجمله لبنیات و غذاهای تند، ترش، چرب و داغ: بهتر است مصرف غذای جامد و با فیبر کم، به‌تدریج شروع شود در وعده‌های بیشتر و حجم کمتر مصرف شود؛
- استفاده از پروبیوتیک‌ها: این محصولات به‌صورت قرص مکمل و همچنین در محصولات غذایی مثل ماست پروبیوتیک دردسترس هستند.
بهترین رژیم غذایی برای درمان اسهال سالمندان
مهم‌ترین اقدام برای درمان اسهال بزرگسالان، اصلاح رژیم غذایی است. یکی از رژیم‌های غذایی توصیه‌شده برای افراد مبتلا به اسهال، رژیم غذایی برَت (BRAT) است. این رژیم، شامل چهار ماده غذایی ذیل است:
- موز؛
- برنج؛
- نان تست؛
- سس سیب (سیب پخته پوره‌شده با کمی شکر یا شکر قهوه‌ای).
در ایران نیز به‌طور سنتی، درصورت ابتلا به اسهال، از برنج کته و ماست کم‌چرب استفاده می‌شود. البته اگر سالمند مبتلا به عدم تحمل لاکتوز باشد، لازم است از مصرف ماست خودداری کند. در جدول ذیل انواع مواد غذایی مناسب برای کاهش علائم و درمان اسهال سالمندان و همچنین، مواد غذایی نامناسبی که می‌توانند علائم اسهال را تشدید کنند، ذکر شده‌اند:
| غذاهایی که بهتر است هنگام اسهال مصرف شوند | غذاهایی که نباید هنگام اسهال مصرف شوند |
| + انار، موز، سیب پخته + غذاهای نشاسته‌ای مثل ماکارونی و سیب زمینی آب‌پز + غذاهای ملایم و نیمه‌جامد + سینه مرغ یا بوقلمون بدون پوست + زنجبیل، زردچوبه، دارچین + دمنوش بابونه یا نعنا + تخم‌مرغ + سرکه سیب + سوپ رقیق + آب‌میوه رقیق | + زیاده‌روی در مصرف میوه‌جات، بهویژه مرکبات + غذاهای نفّاخ، مثل لوبیا و انواع کلم + فست فود؛ غذاهای تند، چرب و سرخ‌کرده + گوشت و ماهی‌های چرب + سبزیجات خام + سیر و پیاز، ذرت + لبنیات + شیرین‌کننده‌های مصنوعی + قهوه و چای غلیظ + الکل |
در چه مواقعی سالمندانِ دچار این بیماری، باید به پزشک مراجعه کنند؟
باوجودی‌که در بسیاری از موارد درمان اسهال سالمندان در خانه امکان‌پذیر است، اما اگر اسهال بیش از دو روز ادامه یابد، با درمان‌های خانگی بهتر نشود، علائم آن تشدید شوند یا با علائم نگران‌کننده ذیل همراه باشد، لازم است فوراً به مراکز درمانی مراجعه کنید:
- تب ۳۹ درجه یا بالاتر؛
- مدفوع خونی یا سیاه؛
- دلدرد و دل‌پیچه شدید؛
- درد شدید مقعدی؛
- استفراغ؛
- کاهش وزن ناخواسته؛
- رنگ‌پریدگی؛
- احساس ضعف یا بی‌حالی غیرمعمول؛
همچنین، شدیدبودن و طولانی‌شدن دوره اسهال، می‌تواند باعث کمآبی بدن و نیاز به مراقبت‌های پزشکی شود.
علائم کم آبی بدن، عبارتند از:
- ادرار زرد تیره؛
- خشکی دهان و گلو؛
- گیجی، خستگی یا ضعف؛
- سردرد، سرگیجه یا سبُکی سر؛
- کاهش حجم و دفعات ادرار؛
- گرفتگی عضلات؛
- گودرفتن چشم‌ها؛
- افزایش ضربان قلب؛
- کاهش فشارخون؛
- تحریک‌پذیری یا تغییرات خُلق‌وخو؛
- خُنکی پوست؛
- بی‌حالی یا خواب‌آلودگی بیش‌ازحد.
در شرایطی که دوره اسهال بیش از ۳ هفته طول بکشد، احتمالاً دلیل آن، وجود یک بیماری زمینه‌ای است که مستلزم درمان است. در این شرایط، باید در اولین فرصت برای درمان اسهال بزرگسالان، به متخصص گوارش مراجعه شود.
خدمات پناه
اسهال حاد شدید یا طولانی‌مدت و اسهال مزمن، می‌توانند باعث کمآبی بدن و سوءتغذیه سالمند شوند که هر دو بسیار خطرناکند. اسهال حاد، معمولاً ناشی‌از عفونت یا مسمومیت غذایی و دارویی است و نیاز به مراجعه به مراکز درمانی دارد؛ اما اسهال مزمن، می‌تواند نشان‌دهنده یک بیماری جدی‌تر باشد که باید درمان شود. درصورت ابتلای سالمند به اسهال مزمن یا طولانی‌شدن اسهال حاد پس‌از ترخیص از بیمارستان، می‌توانید با ثبت‌نام در سایت پناه، از خدمات ویزیت در منزل توسط پزشکان پناه برای تشخیص و درمان بیماری‌های زمینه‌ای، تنظیم داروهای مصرفی و درصورت نیاز، ارجاع بیمار به پزشکان متخصص و همچنین، از خدمات مراقبتی پرستاران حاذق پناه، ازجمله سرم‌درمانی و کمک به تغذیه مناسب و مصرف داروها بهره‌مند شوید.
همچنین، می‌توانید به‌صورت آنلاین با متخصصان تغذیه در زمینه رژیم غذایی مناسب برای اسهال حاد، بازیابی توان جسمی در دوران نقاهت پس‌از آن و رژیم غذایی پیشگیرانه یا درمانی برای اسهال مزمن مشورت کنید.
بی‌تحرکی نیز نقش مهمی در ایجاد اسهال مزمن دارد. در سایت پناه، امکان ارائه خدمات فیزیوتراپی و مراجعه متخصصان حرکات اصلاحی به منزل سالمند برای بهبود توانایی حرکتی و تنظیم برنامه ورزشی مناسب وضعیت او فراهم شده است.
سخن پایانی
اسهال سالمندان را نباید ساده گرفت، زیرا در بسیاری از موارد، نیاز به مراقبت فوری پزشکی دارد. با اقدامات پیشگیرانه و استفاده از راهکارهای مناسب برای درمان اسهال بزرگسالان، می‌توان عوارض مرتبط با این بیماری را به‌میزان قابل توجهی کاهش داد. در این مقاله، تعاریف، عوامل، نشانه‌ها و پیامدهای اسهال سالمندان را بررسی و راه‌های پیشگیری و درمان اسهال بزرگسالان را بیان کردیم.
عوامل اصلی ابتلای سالمندان به اسهال کدامند؟
عفونت ناشی از ویروس، باکتری یا انگل، عدم تحمل برخی مواد غذایی، سندرم روده تحریک‌پذیر، مشکلات التهابی روده بزرگ، مشکلات کبد و کیسه صفرا، دیابت و عوارض داروها.
بهترین اقدامات برای پیشگیری از اسهال حاد سالمندان کدامند؟
شستشو و ضدعفونیکردن مرتب دستها، مراقبت درزمینه سلامت آب و غذای مصرفی، بهویژه در سفر.
چه زمانی باید برای درمان اسهال سالمندان به پزشک مراجعه کنیم؟
زمانی که اسهال بیشاز ۲ روز طول کشیده و بدتر شود یا با علامتهایی مانند مدفوع خونی یا سیاه، تب ۳۹ درجه یا بالاتر و دلدرد شدید همراه باشد یا بیمار، با علائم کمآبی مانند تشنگی شدید، خشکی پوست و دهان، کاهش ادرار و تیرهشدن رنگ آن، ضعف و سرگیجه همراه باشد.
