علائم و روش‌های معجزه‌آسای درمان مسمومیت غذایی سالمندان

درمان مسمومیت غذایی سالمندان را نباید به گذر زمان بسپارید؛ چراکه این بیماری، برای سالمندان بسیار خطرناک‌تر و آزاردهنده‌تر از سایر گروه‌های سنی است و می‌تواند آثار ماندگاری بر سلامتی آن‌ها داشته باشد. با افزایش سن، به‌دلیل تغییرات فیزیولوژیک، آسیب‌پذیری در برابر مسمومیت غذایی افزایش می‌یابد. همچنین، به‌دلیل افزایش عوارض بیماری و احتمال کم‌آبی بدن، درمان مسمومیت غذایی سالمندان، بیشتر مستلزم بستری‌شدن در بیمارستان است و نرخ مرگ‌ومیر ناشی‌از آن نیز بسیار بیشتر از سایرین است.

بنابراین، لازم است اطرافیان سالمند، علاوه‌بر افزایش اقدامات احتیاطی برای پیشگیری از مسمومیت غذایی، اطلاعات و آگاهی خود را در زمینه شناسایی و درمان مسمومیت غذایی سالمندان افزایش دهند. در این مقاله، هرآنچه را که باید درباره مسمومیت غذایی و عوامل و علائمِ انواع مختلف آن، چگونگی تشخیص و درمان مسمومیت غذایی سالمندان و از همه مهم‌تر، نحوه پیشگیری از آن بدانید، با هم مرور خواهیم کرد. پس این مطلب بسیار مهم را از دست ندهید و تا انتهای مقاله با ما همراه باشید!

مسمومیت غذایی در سالمندان چیست؟

مسمومیت غذایی (Food Poisoning)، عبارت است از عفونت یا تحریک دستگاه گوارش، به‌واسطه خوردن مواد غذایی آلوده‌به میکروب یا مواد سمی. غذا می‌تواند در هریک از مراحل تولید، آماده‌سازی، پخت و نگهداری آلوده شود.

سازمان بهداشت جهانی و سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد، ۷ ژوئن را روز جهانی ایمنی مواد غذایی نامیده‌اند. به‌گزارش سازمان بهداشت جهانی (اکتبر ۲۰۲۴)، سالانه، ۶۰۰ میلیون نفر در جهان (یک نفر از هر ۱۰ نفر)، دچار مسمومیت غذایی می‌شوند و حدود ۴۲۰ هزار نفر جانشان را از دست می‌دهند.

چرا مسمومیت غذایی در سالمندان، رایج‌تر و خطرناک‌تر است؟

مصرف غذای سالم، برای همه مهم و برای سالمندان، حیاتی است؛ زیرا:

• با افزایش سن، سیستم ایمنی ضعیف شده و آسیب‌پذیری در برابر عوامل مسمومیت غذایی بیشتر می‌شود. این شرایط، در سالمندان مبتلا به بیماری‌هایی مانند دیابت، سرطان و روماتیسم که مستلزم مصرف داروهای سرکوب‌گر سیستم ایمنی مثل کورتون است، تشدید می‌شود.
• با افزایش سن، کُندشدن عملکرد دستگاه گوارش، باعث می‌شود غذای آلوده، بیشتر در معده بماند و میکروب‌ها تکثیر شوند؛ کاهش اسید معده، باعث می‌شود میکروب‌ها کشته نشوند و تضعیف کلیه و کبد، دفع سموم از بدن را سخت‌تر می‌کند.
• با افزایش سن، احتیاط سالمندان، درزمینه بهداشت مواد غذایی کاهش می‌یابد؛ زیرا:
  • ممکن است سالمند، به‌دلیل ضعف چشایی، بویایی و بینایی متوجه علائم فساد مواد غذایی نشود.
  • ممکن است سالمندان مبتلا به اختلالات شناختی، نکات بهداشتی را رعایت نکنند یا از دورریختن غذای فاسد خودداری کنند.
  • ممکن است سالمند، به‌دلیل عدم امنیت اقتصادی یا فقدان حمایت، حتی با آگاهی از فساد مواد غذایی، به مصرف آن‌ها ادامه دهد.

عوارض مسمومیت غذایی در سالمندان

درمان مسمومیت غذایی سالمندان، بیشتر مستلزم بستری‌شدن در بیمارستان است و متأسفانه، نرخ مرگ‌ومیر آن، بسیار بالاتر از سایرین است. عوارض مسمومیت غذایی نیز، در سالمندان بسیار بیشتر و شدیدترند و گاهی تا هفته‌ها پس‌از مسمومیت یا حتی تا پایان عمر باقی می‌مانند.

مهم‌ترین عارضه مسمومیت غذایی در سالمندان، کم‌آبی بدن است کهمی‌تواند منجربه عوارض ذیل شود:

• ضعف، افزایش ضربان‌قلب، روان‌آشفتگی (دلیریوم)؛
• عفونت مجاری ادراری، نارسایی کلیه، کبد و سایر اندام‌ها؛
• شوک، اُفت ناگهانی فشارخون، رفتن به کُما و مرگ.

سایر عوارض مسمومیت غذایی در سالمندان، عبارتند از:

عوامل مسمومیت غذایی در سالمندان

شایع‌ترین عوامل بیماری‌های ناشی‌از غذا، عبارتند از:

1. میکروب‌ها:
   • ویروس‌ها: ویروسبرای زنده‌ماندن، به بدن موجود زنده نیاز دارد و در مواد غذایی رشد نمی‌کند؛ اما با آلوده‌کردن مواد غذایی، به بدن منتقل شده و باعث ایجاد عفونت قابل‌سرایت به دیگران، می‌شود.مهم‌ترین ویروس‌های مسمومیت‌زا عبارتند از هپاتیت A، نوروویروس و روتاویروس.
   • باکتری‌ها: ارگانیسم‌های کوچکی که در مواد غذایی رشد و تکثیر یافته و با ترشح سم باعث مسمومیت می‌شوند. مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از سالمونلا، لیستریا، کَمپیلوباکتر، کلستریدیوم‌پرفرنژنس، استافیلوکوک، شیگلا، ویبریوکُلرا، ای.کُولی (سم شیگا) و کلستریدیوم‌بوتولینوم.
   • انگل‌ها: موجودات کوچکی که در داخل بدن موجودات دیگر زندگی می‌کنند و می‌توانند ازطریق غذا یا آب آلوده، وارد بدن شده و در دستگاه گوارش مستقر شوند. مهم‌ترین انگل‌های مسمومیت‌زا عبارتند از سیکلوسپورا، توکسوپلاسماگوندی کریپتوسپوریدیوم و فاسیولا هپاتیکا.
   • کپک‌ها: یکی از انواع قارچ‌هاست که به‌ندرت باعث مسمومیت غذایی می‌شود. برخی از کپک‌ها در غلات و آجیل‌ها سمومی تولید می‌کنند (مثلاً سم آفلاتوکسین کپک آسپرژیلوس) که می‌تواند باعث مسمومیت غذایی و در بلندمدت باعث سرطان شود.
   • پریون: نوعی پروتئین که می‌تواند باعث بیماری عصبی شود. مشهورترین آن، پریون عامل جنون گاوی است که با خوردن مغز آلوده گاو، به انسان منتقل شده و باعث تشکیل پروتئین‌های غیرعادی در مغز می‌شود.
2. مواد سمی:
   • سموم طبیعی: ازجمله ماهی و قارچ سمی، سیانید در بادام تلخ؛
   • آفت‌کش‌ها و فلزات سنگین در میوه و سبزیجات نشسته؛
   • مواد نگهدارنده: نیترات که برای جلوگیری از فساد به گوشت اضافه می‌شود (و در گیاهانی مثل اسفناج به‌مقدار زیادی وجود دارد)، برای سلامتی خطرناک نیست؛ اما اگر در بدن تبدیل به نیتریت شود، مسمومیت‌زا و سرطان‌زا می‌شود؛
3. مواد غذایی حساسیت‌زا: ازجمله گلوتن غلات ، لاکتوز شیر، بادام‌زمینی، باقالا در افراد مبتلا به فاویسم.

در ادامه، برخی از شایع‌ترین عوامل مسمومیت غذایی سالمندان بیان شده‌اند. هر عامل بیماری‌زا دوره نهفتگی متفاوتی دارد و ممکن است علائم، از نیم ساعت تا چند هفته پس‌از مصرف غذای آلوده ظاهر شوند.

نوروویروس

شایع‌ترین عامل مسمومیت غذایی سالمندان با نرخ بالای بستری‌شدن و نرخ نسبتاً بالای مرگ‌ومیر است که به‌ویژه در مکان‌های شلوغ، مثل خانه‌‎های سالمندان رواج دارد.

• راه انتقال: غذایی که حین آماده‌سازی، با دست یا سطوح آلوده تماس دارد. نوروویروس دربرابر حرارت مقاوم است؛ اما با شستشو ازبین می‌رود.
• علائم: اسهال ناگهانی، تب، استفراغ شدید، سردرد، معده‌درد، بدن‌درد.
• دوره نهفت.ی: ۱۲ تا ۴۸ ساعت.
• درمان: معمولاً ظرف ۱ تا ۳ روز خودبه‌خود بهبود می‌یابد.

سالمونلا

باکتری سالمونلای غیرتیفوئیدی، شایع‌ترین عامل مسمومیت غذایی سالمندان با نرخ بسیار بالای بستری‌شدن و نرخ بالای مرگ‌ومیر است. احتمال ابتلا و شدت بیماری در سالمندان، خصوصاً در تابستان بیشتر است.

• راه انتقال: سالمونلا پس‌از مصرف غذای آلوده (لبنیات، تخم‌مرغ، مرغ (آلوده‌ترین ماده غذایی)، گوشت، میوه‌، سبزیجات و آرد خام) سم ترشح می‌کند. حرارت باکتری را ازبین می‌برد و گذاشتن غذا در یخچال، مانع تکثیر مجدد آن می‌شود.
• علائم: اسهال آبکی (گاهی خونی)، دل‌پیچه شدید، حالت تهوع، استفراغ، سردرد، بی‌اشتهایی.
• دوره نهفتگی: ۶ ساعت تا ۳ روز.
• درمان: معمولاً ظرف ۴ تا ۷ روز بدون دارو بهبود می‌یابد. استفاده از ضداسهال، توصیه نمی‌شود. سالمونلا درحال مقاوم‌شدن به آنتی‌بیوتیک‌هاست. آنتی‌بیوتیک‌ها (آمپی‌سیلین و جنتامایسین) تنها در مسمومیت شدید که احتمال انتشار عفونت به بقیه بدن وجود داشته باشد، تجویز می‌شوند.

لیستریا

باکتری لیستریا اغلب، باعث بیماری روده‌ای خفیف می‌شود؛ اما در سالمندان (نیمی از مبتلایان)، باعث لیستریوز تهاجمی می‌شود که سایر قسمت‌های بدن را درگیر می‌کند و درمان مسمومیت غذایی سالمندان مبتلا به آن، مستلزم بستری‌شدن در بیمارستان است. متأسفانه از هر ۶ سالمند مبتلا یک نفر می‌میرد. سالمندان، باید از مصرف غذاهای پرخطر خودداری کنند.

• راه انتقال: لیستریا پس‌از مصرف غذای آلوده (غذاهای پرخطر، ازجمله شیر، میوه و سبزیجات‌خام، گوشت چرخ‌کرده آماده، ماهی دودی و اشپل خام) سم ترشح می‌کند. داغ کردن غذا لیستریا را ازبین می‌برد؛ اما باکتری می‌تواند در یخچال تکثیر شود. مواد غذایی و سطوح آلوده، با ضدعفونی‌کردن پاک نمی‌شوند.

کَمپیلوباکتر

کَمپیلوباکتر، شایع‌ترین عامل باکتریایی مسمومیت غذایی اسهالی در دنیاست که در تابستان و در سالمندان، رایج‌تر و خطرناک‌تر است.

• راه انتقال: آب آلوده، گوشت، مرغ و جگر خام یا نیم‌پز، شیر خام. حتی یک قطره از ترشحات گوشت و مرغ آلوده، می‌تواند باعث مسمومیت شود. کمپیلوباکتر با حرارت ازبین می‌رود.
• علائم: اسهال (گاهی خونی)، تب، دل‌پیچه، گاهی حالت تهوع و استفراغ.
• دوره نهفتگی: ۲ تا ۵ روز.
• درمان: معمولاً بعد از یک هفته، بدون نیاز به دارو بهبود می‌یابد. کمپیلوباکتر درحال مقاوم‌شدن به آنتی‌بیوتیک‌هاست. آنتی‌بیوتیک (اریترومایسین) تنها درصورت شدیدبودن مسمومیت و بالابودن احتمال ابتلای سالمند به سندرم گیلن‌باره تجویز می‌شود.

اِشرشیا کوُلی (ای.کوُلی)

احتمال مسمومیت با ای.‌کوُلیِ ترشح‌کننده سم شیگا، در سالمندان بیشتر از سایرین است.

• راه انتقال: ای.کوُلی، پس‌از مصرف غذای آلوده (سبزی‌خوردن، خمیر و آرد خام، گوشت چرخ‌کرده)، سم ترشح می‌کند.
• علائم: اسهال خونی، دل‌پیچه شدید، استفراغ.
• دوره نهفتگی: ۳ تا ۵ روز.
• درمان: معمولاً ظرف ۵ تا ۷ روز بهبود می‌یابد. براساس مطالعات، مصرف آنتی‌بیوتیک می‌تواند مضر باشد و آنتی‌بیوتیک (سیپروفلوکساسین) فقط درصورت شدیدبودن مسمومیت و بالابودن احتمال ابتلای سالمند به مشکلات خونی و کلیوی وسندروم همولیتیک اورِمیک تجویز می‌شود.

کلستریدیوم بوتولینوم

بوتولیسم، نادر و بسیار خطرناک است. سالمند دچار مسمومیت، باید در بیمارستان بستری شود و نرخ مرگ‌ومیر آن بالاست. بوتولیسم یک وضعیت اورژانسی است. حتی مقادیر میکروسکوپی سم بوتولینوم، اعصاب را هدف قرار داده و باعث تضعیف عضلات تنفسی، فلج عضلانی و مرگ می‌شود. در برخی افراد، علائم تا چند ماه ادامه می‌یابند و گاهی لازم است فرد، بیش‌از یک سال در بیمارستان بماند. حتی درصورت بهبودی، ممکن است افراد تا چند سال ضعف عضلانی و مشکلات تنفسی داشته باشند.

• راه انتقال: مصرف کنسرو غیراستاندارد خانگی و قوطی‌های کنسرو آسیب‌دیده و نشتی‌دار، ماهی‌های شور و دودی و اشپل خام آلوده به سم بوتولینوم. این باکتری، به‌طور طبیعی بیماری‌زا نیست؛ اما هاگ‌های آن در شرایط ذیل، رشد کرده و سم کشنده بوتولینوم را در غذا ترشح می‌کنند:
  • اکسیژن بسیار کم یا فقدان اکسیژن؛
  • مناسب‌بودن مقدار اسید، نمک، قند، آب و دما در محیط.
• علائم: علاوه‌بر علائم رایج مسمومیت، می‌تواند باعث بروز برخی از علائم ذیل شود:
  • مشکلات بلع و تکلّم؛
  • ضعف عضلانی؛
  • دوبینی و تاری دید؛
  • افتادگی پلک و مشکل در حرکت‌دادن چشم؛
  • مشکلات تنفسی؛
  • خشکی دهان؛
  • یبوست.
• دوره نهفتگی: ۱۲ تا ۷۲ ساعت.
• درمان: درمان گسترده بیمارستانی؛ دریافت پادزهر در ۷۲ ساعت اول؛ استفاده از دستگاه اکسیژن.

توکسوپلاسماگوندی

یک انگل تک‌سلولی که عامل بسیاری از موارد مسمومیت غذایی است. اگر سیستم ایمنی ضعیف باشد، می‌تواند باعث بستری‌شدن در بیمارستان و مرگ شود. انواع شدید بیماری، باعث آسیب مغز، چشم‌ها و اندام داخلی می‌شوند.

• راه انتقال: مصرف آب یا غذای آلوده به مدفوع حیوانات (انواع گوشت خام یا نیم‌پز، شیر خام و میوه و سبزیجات نشسته). فریز کردن انواع گوشت، قبل از پختن، به‌مدت حداقل ۴ روز و سپس، پخت کامل آن‌ها می‌تواند تاحد زیادی مانع انتقال انگل شود.
• علائم: تورم غدد لنفاوی؛ علائم مشابه آنفولانزا، درد عضلانی و درد در کل بدن.
• دوره نهفتگی: چند ماه تا چند سال.
• درمان: کوتریموکسازول برای درمان و کورتون برای کاهش التهاب.

فاسیولا هپاتیکا

یک انگل کرمی برگ‌شکل ۲ میلی‌متری که در شمال ایران شایع است. پس‌از مرحله حاد بیماری، ماه‌ها یا سال‌ها بعد، کرم‌های بالغ باعث انسداد مجاری صفراوی، سنگ‌های متعدد کیسه صفرا، آب‌آوردن شکم و بزرگ‌شدن کبد و طحال می‌شوند.

• راه انتقال: مصرف آب آلوده، سبزیجات معطر محلی، سبزی‌خوردن و جگر آبدار.
• دوره نهفتگی: چند روز تا ۳ ماه.
• علائم مرحله حاد یا تهاجمی (انتقال کرم‌های نابالغ به مجاری صفرای): دل‌درد؛ علائم گوارشی مثل اسهال، حالت تهوع و نفخ؛ علائم تنفسی و پوستی، یرقان؛ کم‌خونی.
• درمان: تریکلابندازول.

دلایل رایج مسمومیت غذایی در سالمندان

مسمومیت غذایی، نتیجه مصرف غذای فاسد، آلوده یا مسموم است.

• آلودگی در ابتدای چرخه تولید، مثل تخم‌مرغ تولیدشده توسط مرغ آلوده‌به سالمونلا؛
• شستشو و آماده‌سازی نادرست مواد اولیه و لمس مواد غذایی که پخته نمی‌شوند، مثل سالاد، توسط افراد آلوده؛
• آلودگی متقاطع: انتقال آلودگی مرغ، گوشت، ماهی و تخم‌مرغ به سبزیجات، میوه‌ها و غذاهای پخته؛
• پخت و نگهداری غذا در دمای نامناسب؛
• فساد مواد غذایی خام یا پخته: ممکن است اثری روی ظاهر، بو و مزه مواد غذایی نداشته باشد. (هرگز برای اینکه ببینید غذایی فاسد است یا خیر، آن را مزه نکنید)؛
• مصرف غذاهایی با مواد شیمیایی و بافت میکروبی جدید در سفر.

کدام مواد غذایی بیشتر باعث مسمومیت می‌شوند؟

غذاهایی که اغلب در مرگ‌ومیر ناشی‌از مسمومیت، نقش دارند: مرغ، لبنیات، صیفی‌جات، میوه و آجیل، سبزی‌خوردن، تخم‌مرغ، ماهی و گوشت قرمز.

روش‌های پیشگیری از مسمومیت غذایی سالمندان

پیشگیری از مسمومیت غذایی، ۴ جزء اساسی دارد:

1. شستشو
   • شستشوی دست با آب‌وصابون، به‌مدت ۲۰ ثانیه، بعد از توالت، قبل، حین و بعد از آماده‌سازی غذا (خصوصاً گوشت) و قبل‌از غذا؛
   • شستشوی ظروف، ابزار و سطوح آشپزخانه با آب داغ و مواد شوینده؛
   • شستشوی میوه‌ها و سبزیجات با آب جاری؛
   • خودداری از شستن انواع گوشت (باعث انتشار آلودگی می‌شود).
2. جداسازی: آلودگی متقاطع، یک خطر رایج در آشپزخانه است. گوشت‌ها و تخم‌مرغ، می‌توانند میکروب‌ها را به سایر غذاها منتقل کنند.
   • ساک خرید، تخته برش، ابزار و ظروف جداگانه برای آماده‌سازی و نگهداری انواع گوشت؛
   • مجزاکردن گوشت‌ها و تخم‌مرغ از سایر مواد غذایی در یخچال و فریزر (آب و ترشحات آن‌ها نباید با چیز دیگری تماس پیدا کند)؛
   • مجزاکردن مواد غذایی خام از غذاهای پخته؛
   • هنگام خرید تخم‌مرغ، دقت کنید که سالم، تمیز و بدون تَرَک باشد.
3. پخت تا دمای مناسب: دمای داخلی غذاهای نیم‌پز، برای حذف میکروب‌ها کافی نیست. در فرهنگ غذایی ما غذاها کاملاً می‌پزند. اما گاهی در انواع کباب و جگر یا تخم‌مرغ، پخت کامل اتفاق نمی‌افتد.
4. نگهداری صحیح غذا:
   • تنظیم دمای یخچال، زیر ۴ درجه و دمای فریزر، زیر ۱۸- درجه سانتی‌گراد؛
   • باکتری‌ها در محدوده دمایی ۴ تا ۶۰ درجه سانتی‌گراد (محدوده خطر)، به‌سرعت تکثیر می‌شوند. مواد غذایی پخته را بلافاصله در یخچال یا فریزر بگذارید. غذای داغ را در ظرف‌های کوچک بریزید تا سریع‌تر منجمد شود؛
   • غذای گرم را مستقیماً از روی گاز و غذای سرد (مثل سالاد الویه) را مستقیماً از یخچال به سر سفره بیاورید؛
   • یخ‌زدایی مواد غذایی خام و پخته در داخل یخچال یا مایکروویو؛
   • دورریختن غذایی که بیش‌از ۲ ساعت در دمای محیط یا بیش‌از ۳ روز در یخچال مانده است؛
   • داغ‌کردن کامل غذای یخچالی هنگام مصرف مجدد؛
   • در خارج‌از منزل،صرفاً مصرف غذای کاملاً داغ؛ خودداری از خوردن سالاد و ساندویچ؛ بردن باقیمانده غذای رستوران، درصورتی‌که بتوان ظرف ۲ ساعت آن را در یخچال گذاشت.

غذاهای پرخطر برای سالمندان

برای جلوگیری از بروز مسمومیت غذایی، سالمندان باید از مصرف غذاهای پرخطر خودداری کنند.

• گوشت، جگر و مرغ خام یا نیم‌پز (کباب گوشت تازه و جگر آبدار)؛
• ماهی خام (در شمال ایران، ماهی دودی و اشپل (تخم ماهی سفید) خام)؛
• لبنیات غیرپاستوریزه (پنیرهای سنتی مثل لیقوان و بستنی سنتی)؛
• غذاهای گوشتی آماده مانند کالباس را که پخته نمی‌شوند، تنها درصورتی استفاده کنید که قبل‌از مصرف، حداقل ۴ روز فریز شده باشند؛
• سوسیس و هات‌داگ را خوب بپزید؛
• تخم‌مرغ خام یا عسلی و غذاهای شامل آن، مثل مایونز خانگی (تخم‌مرغ خام در بستنی سنتی وجود دارد)؛
• قارچ وحشی: تشخیص قارچ سمی و خوراکی، تقریباً غیرممکن است. هرگز قارچ وحشی نخورید؛
• از مصرف قارچ خوراکی خام نیز خودداری کنید؛
• انواع جوانه‌های خام؛

• سالادهای اغذیه‌فروشی (مثلاً سالاد الویه، اگر با دست آلوده تهیه یا در دمای نامناسب نگهداری شود، بسیار خطرناک است)؛
• آب میوه‌ها و سبزیجات تازه (اگر بلافاصله مصرف نشود، به‌سرعت فاسد می‌شود)؛
• میوه و سبزیجات نشسته (ضدعفونی‌کردن سبزیجات محلی لازم است. از مصرف محصولات آماده محتوی سبزی محلی مثل دَلار یا نمک سبز خودداری کنید)؛
• طالبی و خربزه‌ای که پس‌از برش‌خوردن بیش‌از ۲ ساعت در دمای محیط یا ۶ روز در یخچال مانده‌است؛
• هر چیزی که شامل آرد خام باشد؛ مثل مایه کیک (آرد روی گز و باسلوق)؛
• تاریخ مصرف غذاها را هنگام خرید و مصرف کنترل کنید؛ از مصرف قوطی‌های کنسرو آسیب‌دیده، خودداری کنید؛ قبل از بازکردن، درب قوطی را بشویید؛ مواد غذایی داخل قوطی‌های بازشده را پس‌از تاریخ مشخص‌شده مصرف نکنید.

یک خوشمزه خطرناک

یکی از غذاهای محبوب و خوشمزه شمالی، پلوی سرد با اشپل خام، باقالا، زیتون پرورده و گردو است. یک بمب مسمومیت! اما علل خطرناک بودن این غذا چیست؟

• تمام مواد غذایی، با دست، لمس می‌شوند و سرد هستند؛
• اشپل خام، منبع خطرناک‌ترین انواع باکتری، یعنی سالمونلا، لیستریا و بوتولینوم است؛
• باقالای خام می‌تواند برای مبتلایان فاویسم کشنده باشد؛
• پلوی سرد، مملو از باکتری‌ها، خصوصاً باسیلوس سرئوس است؛
• زیتون پرورده، سبزیجات معطر محلی دارد که می‌تواند منبع انگل فاسیولا باشد؛
• گردو می‌تواند آلوده‌به سم آفلاتوکسین باشد؛
• اگر کنار این‌ها دوغ پاستوریزه‌نشده محلی هم بنوشید، کلکسیونی از عوامل مسمومیت را وارد بدنتان کرده‌اید.

البته به‌ندرت کسی با خوردن این غذا مسموم شده است؛ اما بدن سالمندان، در برابر مسمومیت غذایی آسیب‌پذیرتر است.

چگونه از مصرف غذای آلوده توسط سالمند جلوگیری کنیم؟

حتی اگر تمامی نکات گفته‌شده رعایت شوند، ممکن است گاهی سالمندان غذای آلوده بخورند. برای جلوگیری از این موضوع، اقدامات زیر را انجام دهید:

• هرچندوقت یکبار، همه مواد غذایی فریزر، یخچال و قفسه‌ها را بیرون بیاورید و مطمئن شوید که سالم هستند؛
• قوطی‌های نصفه مواد غذایی یا غذاهای پخته کهنه را دور بریزید؛
• همیشه مطمئن شوید که سالمندان، مواد غذایی کافی دارند و به‌دلیل ترس از اتمام مواد غذایی، غذای فاسد و کهنه نمی‌خورند.

علائم و نشانه‌های مسمومیت غذایی در سالمندان

مسمومیت غذایی معمولاً حادّ است؛ یعنی علائم آن به‌یکباره ظاهر می‌شوند و در افراد سالم، اغلب، خودبه‌خود ظرف ۴ تا ۷ روز بهبود می‌یابند. شدت و مدت علائم، به عامل بیماری‌زا و میزان غذای مسموم مصرف شده بستگی دارد.

علائمی مثل تب، اسهال و استفراغ، مکانیزم پاکسازی بدن هستند. سایر علائم رایج مسمومیت غذایی، عبارتند از:

• سردرد؛
• درد عضلانی؛
• حالت تهوع؛
• دل‌درد؛
• دل‌پیچه؛
• ضعف.

علائم کم‌آبی که شایع‌ترین و خطرناک‌ترین عارضه مسمومیت غذایی در سالمندان است، عبارتند از:

• تشنگی شدید و خشکی دهان؛
• کاهش میزان ادرار و تیره‌شدن رنگ ادرار؛
• سبکی سر، سرگیجه هنگام ایستادن، غش‌کردن؛
• احساس خستگی؛
• کاهش خاصیت ارتجاعی پوست؛
• گودافتادن چشم‌ها یا گونه‌ها.

بیشتر بخوانید: درمان اسهال سالمندان

روش‌های تشخیص مسمومیت غذایی در سالمندان

اگر با توجه به علائم احتمال مسمومیت غذایی می‌دهید، بهتر است هنگام مراجعه به اورژانس، مقداری از غذای مصرف‌شده را همراه داشته باشید تا به شناسایی عوامل خطرناک مسمومیت، مانند سمّ بوتولینوم و درمان مسمومیت غذایی سالمندان کمک کند.

پزشک عمومی، اغلب با اقدامات زیر، مسمومیت غذایی را تشخیص می‌دهد:

• معاینه فیزیکی و بررسی:
  • نبض، فشار خون، تب و علائم کم‌آبی؛
  • صدای شکم و میزان درد شکم بیمار؛
  • احتمال وجود خون در مدفوع، با معاینه مقعد.
• علائم و سابقه پزشکی: درصورت شدت علائم، درمان مسمومیت غذایی سالمندان، مستلزم انجام آزمایشات تکمیلی خون و مدفوع، برای شناسایی نوع عامل بیماری‌زا است.

روش‌های درمان مسمومیت غذایی سالمندان

مهم‌ترین بخش درمان مسمومیت غذایی سالمندان، جبران کم‌آبی با محلول‌های خوراکی الکترولیت و گلوکز یا در موارد شدیدتر، با سرم‌درمانی است. اغلب درمان مسمومیت غذایی سالمندان، نیاز به دارو ندارد و بیمار، خودبه‌خود بهبود می‌یابد. اما گاهی، اقدامات ذیل ضرورت دارند:

• پیشگیری یا درمان عوارض مسمومیت، مثل سندروم همولیتیک اورمیک؛
• در مواردی مثل مسمومیت با قارچ یا ماهی سمی، استفاده از داروی استفراغ‌آور، مثل آپومرفین یا شستشوی معده و مصرف ذغال فعال، برای جذب باقیمانده سم؛
• در مواردی مثل مسمومیت بوتولینوم، استفاده از پادزهر و در مسمومیت با قارچ، استفاده از آتروپین؛
• درمان مسمومیت بوتولینوم، احتیاج به اقدامات گسترده بیمارستانی و احتمالاً استفاده از دستگاه اکسیژن دارد؛
• در برخی مسمومیت‌های انگلی، استفاده از داروهای ضدانگل؛
• در برخی مسمومیت‌های ناشی‌از باکتری، استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها. نوع آنتی‌بیوتیک، توسط پزشک و براساس نوع باکتری بیماری‌زا و شدت علائم تعیین می‌شود.

فقط باید توجه داشته باشید که:

• آنتی‌بیوتیک در درمان مسمومیت ناشی‌از ویروس، انگل، مواد شیمیایی و سمی یا سموم ترشح‌شده توسط باکتری‌ها در غذا (مثل سم بوتولینوم) بی‌اثر است و فقط برای باکتری‌هایی که در داخل بدن سم ترشح می‌کنند، درصورت وجود خطر جانی تجویز می‌شود؛
• بیشتر باکتری‌ها خودبه‌خود، توسط سیستم ایمنی دفع می‌شوند و نیازی به مصرف آنتی‌بیوتیک ندارند؛
• آنتی‌بیوتیک می‌تواند اسهال را تشدید و دوره بیماری را طولانی کند. بنابراین، اگر مزایایش از مضراتش بیشتر باشد، تجویز می‌شود؛
• برخی باکتری‌ها نسبت‌به آنتی‌بیوتیک مقاومند و مصرف نابه‌جای آنتی‌بیوتیک، آن‌ها را مقاوم‌تر می‌کند.

بنابراین، هرگز آنتی‌بیوتیک‌ها را خودسرانه مصرف نکنید.

راهکار‌های خانگی برای درمان مسمومیت غذایی سالمندان

اگر علائم مسمومیت غذایی شدید نباشند و سالمند دچار ضعف سیستم ایمنی یا بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت یا سرطان نباشد، می‌توان برای درمان مسمومیت غذایی سالمندان در خانه، اقدامات ذیل را انجام داد:

1. جایگزینی مایعات و الکترولیت‌ها: اگر حالت تهوع، باعث اجتناب سالمند از نوشیدن آب می‌شود، مکیدن تکه‌های یخ یا آب‌میوه یخ‌زده مفید است؛
2. استفاده از لوپرامید برای تسکین اسهال: البته به‌طورکلی بهتر است اجازه دهیم که بدن خود را پاکسازی کند. در مواردی مثل اسهال خونی، اسهال همراه با تب و اسهالی که بیش‌از ۲ روز طول کشیده است، نباید از داروهای ضداسهال استفاده شود؛
3. استفاده از متوکلوپرامید: اگر شدت و دفعات استفراغ خیلی زیاد باشد، می‌توان از متوکلوپرامید برای تسکین حالت تهوع استفاده کرد؛
4. استفاده از پروبیوتیک‌ها: پس‌از بهبود نسبی علائم اسهال و استفراغ، می‌توان از پروبیوتیک‌ها (قرص یا مواد غذایی مثل ماست) برای بازیابی باکتری‌های مفید دستگاه گوارش استفاده کرد. قبل از مصرف داروهای پروبیوتیک، با پزشک مشورت کنید؛
5. استراحت کافی: درطول بیماری و پس‌از آن، لازم است سالمند به‌اندازه کافی استراحت کند تا قدرت کافی برای بهبودی داشته باشد؛
6. دور ریختن باقیمانده غذاهایی که باعث مسمومیت شده‌اند.

نقش هیدراتاسیون یا آب‌رسانی در درمان مسمومیت غذایی سالمندان

سالمندان درصورت مسمومیت غذایی، باید مایعات زیادی بنوشند تا مایعات و الکترولیت‌های ازدست‌رفته (سدیم، پتاسیم و کلسیم) را جایگزین کنند:

رژیم غذایی مناسب برای درمان مسمومیت غذایی سالمندان

در مراحل اولیه مسمومیت، احتمال بی‌اشتهایی و عدم تحمل مواد غذایی وجود دارد و بهتر است از مصرف غذای جامد خودداری شود. اگر سالمند اشتها دارد، غذاهای آبکی مثل ماست، عصاره مرغ و گوشت و سوپ رقیق مناسبند. پس‌از برگشتن اشتهای سالمند، حتی اگر اسهال هنوز ادامه دارد، می‌توان به‌تدریج رژیم غذایی معمول را ازسر گرفت. براساس تحقیقات، پرهیز غذایی به درمان اسهال کمک نمی‌کند.

برخی غذاها به روند بهبود علائم مسمومیت غذایی کمک می‌کنند و برخی دیگر، می‌توانند علائم را تشدید کنند:

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

اگر سالمندِ دچار مسمومیت غذایی، یکی از علائم زیر را دارد، لازم است فوراً به اورژانس مراجعه کنید:

• عدم تحمل غذا و/یا مایعات و استفراغ بیش‌از حد؛
• اسهال برای بیش‌از ۳ روز (۶ بار یا بیشتر، مدفوع شُل یا آبکی در روز)؛
• استفراغ یا اسهال خونی؛
• تب بالاتر از ۳۸ درجه سانتی‌گراد؛
• دل‌درد یا دل‌پیچه شدید؛
• کاهش وزن؛
• گیجی یا سردرگمی؛
• هرگونه تغییر در وضعیت روانی؛ مانند تحریک‌پذیری با روان‌آشفتگی؛
• علائم کم‌آبی (اورژانسی)، ازجمله کاهش حجم ادرار و تیره‌شدن رنگ آن، خشکی دهان، تشنگی بیش‌ازحد، ضعف و سبکی سر؛
• علائم سندرم همولیتیک اورمیک (اورژانسی)، شامل کاهش یا توقف ادرارکردن، ازبین‌رفتن رنگ صورتی داخل پلک، کبودی غیرقابل توضیح یا لکه‌های ریز قرمز، خون در ادرار، احساس خستگی شدید یا تحریک‌پذیری و کاهش هوشیاری.

درصورت وجود علائم عصبی نیز، سالمند باید فوراً به اورژانس مراجعه کند؛ زیرا به‌عنوان مثال، پادزهر بوتولینوم فقط ظرف ۷۲ ساعت اول مؤثر است و پس‌از آن، درمان مسمومیت بوتولیسم، بسیار مشکل و گاهی غیرممکن است. از جمله علائم آن:

• تاری دید و دوبینی؛
• سردرد؛
• ضعف عضلانی و فلج؛
• گزگزکردن یا بی‌حسی پوست.

خدمات پناه

مسمومیت غذایی سالمندان، معمولاً یک وضعیت اورژانسی و مستلزم مراجعه به مراکز درمانی است؛ اما در شرایط غیر اورژانسی یا در دوران نقاهت پس‌از ترخیص از بیمارستان، می‌توانید با ثبت‌نام در سایت پناه، از خدمات ویزیت در منزل توسط پزشکان یا پرستاران حاذق پناه بهره‌مند شوید. پزشک می‌تواند با تجویز، تغییر یا متوقف‌کردن موقت داروهای مصرفی یا توصیه رژیم غذایی و مصرف مایعات مناسب براساس وضعیت سالمند و دلیل مسمومیت، به بهبود بیمار کمک کند.

پرستاران حاذق نیز می‌توانند با اقداماتی نظیر سرم‌درمانی مانع کم‌آبی بدن سالمندان که بسیار خطرناک است، شوند.

سخن پایانی

مسمومیت غذایی در سالمندان، به‌دلیل تضعیف سیستم ایمنی و اُفت عملکرد دستگاه گوارش، کلیه و کبد، مُحتمل‌تر، شدیدتر و پُرعارضه‌تر از دیگران است. بنابراین، بهتر است تاجای ممکن، مانع ابتلا به آن شویم و درصورت ابتلا، برای درمان مسمومیت غذایی سالمندان، به پزشک مراجعه کنیم تا جان سالمند به‌خطر نیفتد. در این مقاله، عوامل و علائم انواع مسمومیت غذایی سالمندان را بررسی کرده و به بیان روش پیشگیری و درمان مسمومیت غذایی سالمندان پرداختیم.

منبع +++