آیا درمان اختلال حواس ممکن است؟ اگر سنی از ما گذشته باشد، می‌دانیم که با افزایش سن، حواس پنجگانه (بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و لامسه) تحلیل می‌روند. خواندن حروف ریز، سخت میشود و دیگر به‌راحتی صحبت‌های عزیزانمان را نمی‌شنویم. در نتیجه، ممکن است کیفیت زندگی ما کاهش یابد. اختلال حواس، خطر زمین‌خوردن، افسردگی و تنهایی را در سالمندان، افزایش می‌دهد. اما راهکارهای زیادی برای مدیریت و درمان اختلال حواس سالمندان، جلوگیری از تشدید آن و مقابله با خطرات ناشی از آن وجود دارد.
مثلاً یکی از ساده‌ترین راه‌های درمان اختلال حواس سالمندان، تحریک منظم مغز با ورودی‌های حسی لذت‌بخش مثل بوییدن عطر دارچین، ناخنک زدن به غذای مورد علاقه، لمس‌کردن ماسه‌های لب ساحل، گوش دادن به صدای باران و تماشای گل‌های باغچه است. این کارها به کاهش اضطراب و افسردگی سالمندان و بهبود تعادل نیز، کمک می‌کنند. در این مقاله به بررسی اختلال حواس سالمندان و علائم، عوارض و علل رایج آن خواهیم پرداخت. سپس دربارۀ راه‌های پیشگیری و درمان اختلال حواس سالمندان، گفتگو خواهیم کرد. با ما باشید!
اختلال حواس سالمندان چیست؟
اندام‌های حسی (چشم، گوش، بینی، زبان و پوست) اطلاعات محیط بیرون را (در قالب نور، صدا، بو، مزه و لمس) دریافت می‌کنند و به‌صورت سیگنال‌های عصبی به مغز می‌فرستند. مغز، این سیگنال‌ها را به حس‌های معنادار، تبدیل می‌کند و به این ترتیب، می‌بینیم، می‌شنویم و بو و مزه، گرما و سرما، نرمی و زبری و … را حس می‌کنیم.
اختلال حواس (Sensory Impairment) یکی از پیامدهای طبیعی فرایند پیری است و زمانی اتفاق می‌افتد که یک یا چند حس (بینایی، شنوایی، بویایی، لامسه و چشایی) و آگاهی فضایی (مثل وقتی پایتان زیر میز است، ولی بدون دیدن آن، می‌دانید در چه حالتی قرار دارد)، دیگر عملکرد طبیعی نداشته باشند.
به‌عنوان مثال، اگر مجبور به استفاده از عینک هستید، اختلال بینایی دارید و اگر شنیدن بدون سمعک برایتان سخت است، دچار اختلال شنوایی هستید. اختلال حواس، می‌تواند در یک یا چند حس رخ دهد و لزوماً به‌معنای از دست‌دادن کامل حواس نیست.
در واقع، اختلال حواس، باعث میشود که سالمندان برای دیدن، شنیدن، بوییدن، چشیدن و لمس‌کردن، به محرک‌های بیشتری نیاز داشته باشند. عوامل مختلفی مثل تحلیل اندام‌های حسی به‌دلیل افزایش سن، عوامل ژنتیکی و بیماری‌ها در اختلال حواس، نقش دارند.
اختلال حواس، تقریباً در ۴۰ درصد از سالمندان ۷۰ تا ۷۹ ساله، دست‌کم یک حس و در بیش از ۲۵ درصد آن‌ها، دو یا چند حس را درگیر می‌کند.
نکته: اختلال حواس به‌طور عامیانه، هم‌معنی حواس‌پرتی درنظر گرفته میشود؛ اما با آن تفاوت دارد. هرچند در بلندمدت، اختلال حواس مختلف، ازجمله بینایی، شنوایی و بویایی می‌تواند منجربه زوال عقل شود که یکی از علائمش حواس‌پرتی است.
انواع اختلال حواس سالمندان
اختلال حواس ناشی از سن در سالمندان، براساس حواس درگیر، به ۵ نوع تقسیم میشود:
اختلال بینایی
- پیرچشمی (مشکل در تمرکز بر فواصل نزدیک؛ مثلاً سخت‌شدن مطالعه)
- حساسیت به نور شدید مثل آفتاب
- کاهش تمرکز در نور کم، مثلاً هنگام رانندگی در شب
- خشکی چشم
- مشکل در درک رنگ‌ها و تمایز بین طیف‌های رنگی؛ مثلاً عدم تشخیص آبی پررنگ از سیاه
- کاهش دامنۀ دید محیطی؛ مثلاً اگر با کاهش دید طرفین، درهنگام رانندگی، دو طرف جاده را به‌خوبی نمی‌بینیم و با کاهش دید بالا و پایین، تابلوهای رانندگی را که در ارتفاع بالا نصب شده‌اند نمی‌بینیم.
- افزایش احتمال ابتلا به بیماری‌های چشمی مثل:
- آب‌مروارید
- آب‌سیاه
- جداشدگی پردۀ شبکیه
- تخریب قسمت حساس به نور شبکیه (از عوامل اصلی نابینایی در سالمندی)
- آسیب ناشی از دیابت به شبکیۀ چشم
اختلال شنوایی
- پیرگوشی یا کم‌شنوایی تدریجی که باعث میشود صداهای با فرکانس بالا یا زیر، مثل صدای زنان را نشنویم
- وزوز گوش
- افزایش احتمال کم‌شنوایی ناگهانی ناشی از بیماری‌ها و عفونت‌های گوش
- اختلال در تعادل
اختلال بویایی
- کاهش حساسیت به بوها
- کاهش توانایی تمایز قائل شدن بین بوهای مختلف
- در برخی موارد، افزایش حساسیت به بوها و احساس بوهای آزاردهنده
اختلال چشایی (طعم و بو با هم مرتبطند و تحلیل همزمان حواس چشایی و بویایی معمول است)
- کاهش حساسیت به مزه‌ها
- تشدید احساس تلخی
اختلال لامسه
- کاهش حساسیت لامسه
- اختلال در احساس درد، فشار، لرزش و دما
- اختلال در آگاهی فضایی
علل اختلال حواس در سالمندان
دلایل عمومی تغییراتی که در دوران سالمندی در حواس خود تجربه می‌کنیم، عبارتند از:
- پیری بیولوژیکی: به‌واسطۀ تأثیر کُندشدن طبیعی فرآیندهای فیزیولوژیکی مختلف، عملکرد اندام‌های حسی، اُفت می‌کند.
- ژنتیک: برخی افراد، از نظر ژنتیکی مستعد برخی تغییرات در حواس پنجگانه هستند.
- آسیب سلولی اندام‌های حسی: ناشی از قرارگرفتن درمعرض سموم محیطی و رادیکال‌های آزاد.
- کاهش جریان خون به اندام‌های حسی: و درنتیجه، کاهش مواد مُغذّی و اکسیژن دریافت‌شده در این اندام‌ها
- تغییرات در عملکرد عصبی: بر انتقال اطلاعات حسی به مغز تأثیر می‌گذارد.
- تجمع سموم: به‌عنوان مثال، تجمع تدریجی برخی سموم در عدسی چشم، بر شفافیت و عملکرد آن تأثیر می‌گذارد.
- تغییرات هورمونی: به‌عنوان مثال، کاهش سطح استروژن در زنان یائسه می‌تواند بر تولید اشک، تأثیر بگذارد.
- سبک زندگی: عواملی مانند قرارگرفتن درمعرض صدای بلند، سیگارکشیدن، تغذیۀ نامناسب و محافظت ناکافی دربرابر نور خورشید میتوانند پیری اندام‌های حسی را تسریع کنند.
- بیماری‌های مزمن: با افزایش سن، احتمال ابتلا به بیماری‌های مزمن بیشتر میشود که برخی از آن‌ها میتوانند بر عملکرد حسی تأثیر بگذارند. به‌عنوان مثال، دیابت می‌تواند منجربه مشکلات بینایی شود.
- داروها: عوارض جانبی برخی داروها بر حواس، تأثیر می‌گذارد. به‌عنوان مثال، مترونیدازول می‌تواند بر حس چشایی تأثیر بگذارد و جنتامایسین می‌تواند باعث کاهش شنوایی شود.
- ضربه به سر یا سکتۀ مغزی
علل انواع اختلال حواس ناشی از افزایش سن، به تفکیک، عبارتند از:
| اختلال حسی | علل |
| اختلال بینایی | * کاهش انعطافپذیری عدسی چشم * کدر و زرد شدن عدسی چشم * تضعیف سلول‌های میله‌ای شبکیۀ چشم * کاهش ترشح اشک در غدد اشکی * بیماری‌های چشمی مثل آب مروارید و آب سیاه |
| اختلال شنوایی | * تغییرات تدریجی در گوش داخلی * قرارگرفتن طولانی‌مدت درمعرض صدای بلند * تجمع جرم گوش یا پارگی پردۀ گوش |
| اختلال بویایی | * کاهش گیرنده‌های حسی در بینی * تحلیل طبیعی حس بویایی پس از ۸۰ سالگی * ابتلا به آلزایمر، اختلال شناختی خفیف یا پارکینسون |
| اختلال چشایی | * درمان‌های سرطان * عوارض برخی داروها (مانند خشکی دهان) * کاهش تولید بزاق و کاهش حساسیت جوانه‌های چشایی * سابقۀ عفونت دستگاه تنفسی فوقانی و بیماری‌های دهان و حلق * مشکلات جویدن به‌دلیل از دست‌دادن دندان یا داشتن دندان مصنوعی |
| اختلال لامسه | * کاهش خاصیت ارتجاعی و ضخامت پوست * کاهش گیرنده‌های حسی * اختلال در پردازش پیام‌های لامسه (درد، لرزش، فشار و دما) در مغز به‌دلیل تغییرات سیستم عصبی * بیماری‌ها و شرایط پزشکی مانند آرتریت، پارکینسون و دیابت |
اختلال حواس در سالمندان چه عوارضی دارد؟
برخی از عوارض عمومی عدم درمان اختلال حواس سالمندان عبارتند از:
- کاهش کیفیت زندگی و میزان رضایت از زندگی
- کاهش اعتمادبه‌نفس و توانایی عملکردی برای انجام امور روزمره و درنتیجه، کاهش استقلال
- تغییر درک سالمند از محیط اطراف، کاهش ایمنی و افزایش خطر زمین‌خوردن و تصادفات رانندگی
- افزایش مشکلات سلامتی به‌دلیل استرس زندگی همراه با اختلال حسی
- افزایش امکان ابتلا به زوال عقل (مثلاً آلزایمر) و پارکینسون
- کاهش توانایی‌های شناختی مثل تمرکز، حافظه و یادآوری خاطرات (مثلاً بویایی و یادآوری خاطرات به هم مربوطند)
- افزایش احتمال ابتلا به اضطراب و افسردگی
- گوشه‌گیری اجتماعی
برخی عوارض اختصاصی اختلال حواس پنجگانه عبارتند از:
| اختلال حسی | عوارض |
| اختلال بینایی | * سردرد یا خستگی چشم درهنگام مطالعه * افزایش احتمال زمین‌خوردن یا برخورد با اشیا به‌دلیل: – عدم تشخیص رنگ‌ها و کاهش قدرت تشخیص اشیا از محیط اطراف – عدم تشخیص فواصل و اندازه‌ها – نیاز به زمان بیشتر برای عادت‌کردن چشم به نور محیط |
| اختلال شنوایی | * کاهش ایمنی به‌دلیل نشنیدن صدای زنگ‌ها و آلارم‌ها * افزایش خطر زمین‌خوردن و تصادف رانندگی به‌دلیل: – عدم تشخیص منابع صدا و جهت آن‌ها – برهم‌خوردن تعادل (تعادل بدن در گوش داخلی، کنترل میشود) |
| اختلال بویایی | * ناتوانی از حس‌کردن نشانه‌های خطر، مثل بوی دود و غذای فاسد * ناتوانی در حفظ بهداشت شخصی * کاهش ادراک مزه‌ها |
| اختلال چشایی | * عدم درک تفاوت مزۀ غذاها * تشدید حس تلخی غذاها * کاهش ادراک مزه و لذت‌نبردن از غذا * سوء تغذیه و تضعیف سیستم ایمنی، درنتیجۀ بی‌میلی به غذا |
| اختلال لامسه | * افزایش خطر سوختگی یا سرمازدگی و آسیب جسمی به‌دلیل کاهش حساسیت به دما و درد * مشکلات گفتاری به‌دلیل کاهش حساسیت لب و زبان * عدم آگاهی از ابتلا به زخم بستر به‌دلیل کاهش حساسیت به فشار و لرزش * کاهش آگاهی فضایی (آگاهی فضایی، ازطریق مغز، پوست، عضلات و تاندون‌ها کنترل میشود) و افزایش احتمال زمین‌خوردن |
همچنین، ابتلای همزمان به دو یا چند اختلال حسی، باعث تشدید آثار آن‌ها میشود. مثلاً یک فرد کم‌شنوا برای درک مکالمات، نیاز به دیدن صورت و دهان افراد دارد. یا یک فرد نابینا، برای انجام فعالیتهای روزمره، باید بتواند به‌خوبی صداها را بشنود و اشیا را با لمس‌کردن، تشخیص دهد.
چگونه میتوان از اختلال حواس در سالمندان پیشگیری کرد؟
بسیاری از علل زوال حسی (مثل تغییرات ناشی از پیری و ژنتیک) خارج از کنترل ما هستند؛ اما برخی اقدامات پیشگیرانه میتوانند احتمال از دست‌دادن حواس را کاهش دهند. اقداماتی که برای محافظت از تمامی حواس پنجگانه توصیه می‌شوند، عبارتند از:
- ترک الکل، سیگار و مواد مخدر
- رژیم غذایی سالم و متعادل
- تناسب اندام و حفظ وزن ایده‌آل (با کمک پزشک یا متخصص تغذیه، وزن ایده‌آل خود را تعیین کنید و برنامۀ غذایی و ورزشی مناسبی برای حفظ آن داشته باشید)
- خواب کافی و باکیفیت
- ورزش منظم: برای ارتقاء سلامت عمومی بدن و جلوگیری از ابتلا به بیماری‌هایی مثل فشار خون
- مدیریت بیماری‌ها: ازجمله دیابت، فشار خون بالا و بیماری‌های قلبی
- افزایش ایمنی محیط و جلوگیری از آسیب به سر
- هوشیاری و توجه به هرگونه علامت زوال حواس پنجگانه
- ارزیابی منظم سلامت حواس: بیشتر اختلالات حسی، در سال‌های اول، هیچ علامتی ندارند و عدم تشخیص آن‌ها باعث تشدید بیماری خواهد شد.
- اقدام به‌موقع برای درمان اختلال حواس سالمندان
- استفاده از ابزار کمکی: مثل عینک و سمعک برای مدیریت اختلال حواس و جلوگیری از تشدید آن
توصیۀ اختصاصی برای محافظت از بینایی:
- استفاده از عینک آفتابی و استراحت چشم، هنگام کار با گوشی و تبلت، هر ۲۰ دقیقه یکبار (با نگاه به دور)
توصیۀ اختصاصی برای محافظت از شنوایی:
- اجتناب از قرارگرفتن درمعرض صداهای بلند؛ واردنکردن اشیایی مثل گوش‌پاک‌کن به گوش
بیشتر بخوانید: درمان سنگینی گوش سالمندان
توصیۀ اختصاصی برای محافظت از بویایی:
- استفاده نکردن از شوینده‌هایی مثل سفیدکننده‌ها و جرم‌گیرها که بوی شدید دارند
توصیۀ اختصاصی برای محافظت از چشایی:
- حفظ بهداشت دهان و دندان؛ درمان مشکلات دندان و لثه و خشکی دهان؛ تمیزکردن مرتب دندان مصنوعی
توصیۀ اختصاصی برای محافظت از لامسه:
- مراقبت از پوست؛ استفاده از کرم ضدآفتاب و استفاده از دستکش، هنگام کار با شوینده‌ها
نشانه‌های اختلال حواس در سالمندان
اختلال هریک از حواس، در افراد مختلف، نشانه‌های گوناگونی دارد. اما برخی از رایج‌ترین علائم اختلال حواس عبارتند از:
| اختلال حسی | علائم |
| اختلال بینایی | * مشکل در تمرکز بر اشیاء نزدیک؛ مثلاً سخت‌ترشدن مطالعه * مشکل در تشخیص رنگ‌ها (مثلاً تشخیص آبی تیره از سیاه) * نیاز به نور بیشتر برای خوب دیدن * نیاز به زمان بیشتر برای عادت به نور محیط * سردرد یا احساس خستگی چشم هنگام مطالعه |
| اختلال شنوایی | * ناتوانی از شنیدن صداهای زیر مثل صدای زنان * احساس ناراحتی از صداهای پس‌زمینه * مشکل در درک کلمات و پیگیری مکالمات در مکان‌های شلوغ * ناتوانی از درک مکالمات تلفنی یا گفتگوی فردی که صورتش دیده نمی‌شود * شنیدن صداها به‌صورت مبهم، گویا دیگران درحال نجوا هستند |
| اختلال بویایی | * تغییر ادراک مزۀ غذاها (به‌دلیل ارتباط بویایی و چشایی) * ناتوانی از تشخیص بوها، حتی بوی دود شدید یا غذاهای فاسدشده * ناتوانی از تمایز بوهای مختلف * در برخی موارد، افزایش حساسیت بویایی |
| اختلال چشایی | * تغییر ادراک مزۀ غذاها * بی‌میلی به غذا، حتی غذاهای مورد علاقه * بی‌میلی به حضور در جمع‌های خانوادگی و دوستانه برای صرف غذا * کاهش وزن |
| اختلال لامسه | * کاهش حساسیت به گرما و سرما * کاهش ادراک درد، فشار و لرزش * ناتوانی در نگه‌داشتن اشیا (اشیا بیشتر از دست سالمند، می‌افتند) * افزایش میزان برخورد با اشیا یا گیرکردن پا به فرش و موارد مشابه * اختلالات گفتاری (واضح ادا نکردن کلمات) |
روش‌های درمان اختلال حواس سالمندان
درمان اختلال حواس سالمندان، پیش از هر چیز بر مدیریت بیماری‌های زمینه‌ای مانند فشار خون و دیابت و پس از آن، بر متوقف کردن یا کاهش سرعت زوال حسی و مدیریت علائم و عوارض آن و اصلاحات محیطی متمرکز است. براساس اینکه کدام حس، دچار اختلال شده است، برخی از شیوه‌های رایج درمان عبارتند از:
| اختلال حسی | روش درمان اختلال حواس سالمندان |
| اختلال بینایی | * دارو و قطره‌های چشمی * اشک مصنوعی * جراحی * لیزر * تزریق داخل چشمی * استفاده از ابزار کمکی ( عینک، لنزهای تماسی) |
| اختلال شنوایی | * قطع مصرف داروهایی که به گوش آسیب می‌زنند * درمان بیماری‌ها و عفونت گوش * دارو * جراحی * استفاده از ابزار کمکی (سمعک) |
| اختلال بویایی | * دارو * درمان مکمل مثل رایحه‌درمانی |
| اختلال چشایی | * دارو * رژیم‌درمانی * گفتاردرمانی *رفتاردرمانی |
| اختلال لامسه | * دارو * توانبخشی حسی * گفتاردرمانی * رفتاردرمانی برای توسعۀ مهارت‌های حسی و آگاهی بیشتر از حس لامسه * درمان مکمل مانند ماساژدرمانی |
درمان و مراقبت‌های خانگی اختلال حواس سالمندان: فعالیتهای محرک حسی
فعالیتهای حسی، علاوه بر افزایش انعطافپذیری عصبی در مغز سالمندان، به بهبود خلق‌وخو، تعادل و حافظۀ این عزیزان نیز، کمک می‌کنند. فعالیتهای حسی میتوانند مثل درمان یکپارچگی حسی، در محیط درمانی (اتاق چندحسی) انجام شوند یا شامل فعالیتهای حسی عمومی باشند که میتوانند در خانه انجام شوند.
بهتر است فعالیتهای متنوعی برای سالمندان، انتخاب شوند؛ مانند آشپزی، فعالیت هنری، یادداشت روزانه، پیادهروی و تمرینات تعادلی.
انعطافپذیری عصبی چیست؟
انعطافپذیری عصبی (نوروپلاستیسیته)، توانایی مغز برای ساختن مسیرهای عصبی جدید درحین یادگیری چیزهای جدید است. این انعطافپذیری با افزایش سن، کاهش می‌یابد. عدم تحریک مغز و حواس پنجگانه می‌تواند باعث تسریع تاثیرات منفی اختلال حواس شود.
برای مقابله با این موضوع، سالمندان باید به فعالیت‌هایی بپردازند که مغزشان را مشغول نگه دارد. فعالیتهای حسی، رفتن به محیط‌های جدید، فعالیت بدنی و چالش‌های شناختی باعث افزایش انعطافپذیری عصبی می‌شوند. دادن اطلاعات جدید به مغز و تحریک حواس به روش‌های جدید، می‌تواند منجربه ایجاد اتصالات عصبی جدید و بهبود عملکردهای حسی شود.
انعطافپذیری عصبی، درصورت از دست‌دادن یکی از حواس، به تقویت حواس باقیمانده کمک می‌کند. به این ترتیب که مغز، منابع و مسیرهای عصبی حس از دست رفته را به حواس باقیمانده تخصیص می‌دهد. مثلاً در افرادی که کاملاً نابینا می‌شوند، ممکن است قشر بینایی مغز، برای پردازش اطلاعات حواس دیگر مانند شنوایی یا لامسه، به‌کار گرفته شود.
برخی فعالیتهای حسی میتوانند به این امر کمک کنند. مثلاً تحریک چندحسی (درگیرکردن همزمان چندین حس)، می‌تواند به درمان اختلال حواس سالمندان، کمک کند و دست‌کم، مشکلات ناشی از آن را کاهش دهد.
درمان یکپارچگی حسی
یکپارچگی حسی اجازه می‌دهد حواس ما با هم کار کنند تا بتوانیم جهان را درک کنیم و به آن پاسخ دهیم. درمان یکپارچگی حسی با تحریک چندحسی (مثلاً ترکیب رایحه‌درمانی، نوردرمانی و موسیقی‌درمانی) به درمان اختلال حواس سالمندان، کمک می‌کند. این کار می‌تواند در اتاق‌های چندحسی، انجام شود.
فعالیتهای حسی عمومی
برخی فعالیت‌ها با تحریک حواس، به جبران آثار منفی تحلیل حواس در سالمندان، کمک می‌کنند. مانند:
- آشپزی: آشپزی، بویایی، چشایی، لامسه، بینایی و حتی شنوایی را درگیر می‌کند. اگر حس چشایی و بویایی شما ضعیف شده است، سعی کنید رنگ، بافت و طعم بیشتری به وعده‌های غذایی خود اضافه کنید.
- گذراندن وقت با حیوانات: این کار می‌تواند به سالمندان، احساس راحتی و امنیت بدهد. برای شروع، به ملاقات دوستانی که حیوان خانگی دارند، بروید.
فعالیتهای حسی فیزیکی
فعال ماندن به سلامت و استقلال سالمندان کمک می‌کند و ناتوانی و اختلال حواس را به تأخیر می‌اندازد.
- باغبانی: باغبانی بیشتر حواس را درگیر می‌کند و باعث کاهش استرس، بهبود توجه و تقویت عضلات میشود. یک باغچه داشته باشید یا دست‌کم در داخل خانه، چند گلدان نگه دارید.
- پیادهروی: پیادهروی یک فعالیت چندحسی عالی برای سالمندان است. وقتی بیرون خانه و مخصوصاً در طبیعت راه می‌روید، چیزهای زیادی برای دیدن، بوییدن، شنیدن و لمس کردن وجود دارد. پیادهروی یک ورزش کامل است و برای تقویت قلب، مغز و عضلات و افزایش تعادل نیز، مفید است.
- تمرینات تعادلی: این تمرینات، توانایی مغز را برای ترکیب حس بینایی و حس فضایی، بهبود می‌بخشند و خطر زمین‌خوردن سالمندان را کاهش می‌دهند. تای‌چی و یوگا نیز بسیار مفید هستند.
- تمرینات هوازی: ورزش‌های ایروبیک و انجام تمرینات در آب، حواس چندگانه را درگیر می‌کنند و فعالیت سالمندان را افزایش می‌دهند. انجام کارهای خانه نیز می‌تواند مفید باشد.
فعالیتهای حسی هنری
فعالیت هنری، تجربیات حسی زیادی را دربر دارد؛ ازجمله تحریک بینایی با نقاشی یا لذت لامسه با سفالگری. هنر، علاوه بر تحریک حسی، باعث بهبود حافظه، خلاقیت، حل مسأله، بهبود زمان واکنش و ارتقاء کیفیت کلی زندگی سالمندان میشود.
- هنرهای تجسمی: اضطراب را کاهش و عزت نفس سالمندان را افزایش می‌دهند. هنر باعث میشود سالمندان، احساس رضایت بیشتری داشته باشند و معنای جدیدی برای زندگی پیدا کنند. برخی هنرهای تجسمی عبارتند از نقاشی، سفالگری و بافندگی.
- موسیقی: ساز زدن و آواز خواندن، باعث کاهش اضطراب، افسردگی و تنهایی در سالمندان می‌شوند و به بهبود انعطافپذیری شناختی و حافظه کمک می‌کنند.
- هنرهای نمایشی: محیطی بسیار مهیج، اجتماعی و خلاق را برای سالمندان، فراهم می‌کنند. تئاتر باعث افزایش عزت نفس، بهبود توانایی شناختی (درک، خلاقیت، حل مسأله)، بهبود حافظه (یادآوری کلمات و داستان‌ها) و راحت‌تر شدن زندگی روزمرۀ سالمندان میشود.
نقش تغذیه در پیشگیری، مدیریت و درمان اختلال حواس سالمندان
رژیم غذایی سالم و سرشار از ویتامین‌ها و املاح معدنی مفید برای عملکرد حواس پنجگانه، می‌تواند به درمان اختلال حواس سالمندان، کمک کند. در ادامه، مجموعه‌ای از بایدها و نبایدهای تغذیه‌ای برای حفظ سلامت حواس سالمندان، بیان شده‌اند:
| رژیم غذایی برای درمان اختلال حواس سالمندان | |
| آنچه باید بخوریم | آنچه نباید بخوریم |
| ویتامین A: روغن جگر ماهی، هویج و گوجه فرنگی ویتامین E: روغن زیتون، کلم بروکلی و مغزها ویتامین C: مرکبات، توت فرنگی، فلفل قرمز ویتامین‌های B: انواع گوشت، سبزیجات برگ‌دار مثل اسفناج ویتامین د: ماهی‌های چرب، قارچ، نور خورشید امگا ۳: ماهی‌های چرب و دانۀ کتان و چیا روی (زینک): غذاهای دریایی، ارده، شکلات تلخ کلسیم: دانه‌ها مثل چیا، پنیر، کرفس آهن: انواع گوشت و جگر، سبزیجات برگ‌دار مثل کلم برگ سلنیم: مخمر، سبوس گندم، تخم آفتابگردان منیزیم و پتاسیم: موز، سیب‌زمینی، اسفناج لوتئین: ماهی سالمون و سبزیجات دارای رنگ روشن زی‌زانتین: ذرت، زعفران، پاپریکا | مارگارین روغن‌های اشباع شده و روغن گیاهی آرد سفید شکر و شیرین‌کننده‌های مصنوعی گوشت و لبنیات پرچرب نگهدارنده‌های شیمیایی و آفت‌کش‌ها نمک سدیم فست فود غذاهای فرآوری شده |
چگونه میتوان به سالمندان مبتلا به اختلال حواس، کمک کرد؟
مراقبت از سالمندان دچار اختلال حواس، مستلزم صبر و همدلی فراوان است. در ادامه به نمونه‌هایی از راهکارهای مراقبتی، اشاره شده است:
| اختلال حسی | راهکار مراقبتی |
| اختلال بینایی | * تأمین نور کافی برای محیط زندگی سالمند. به یاد داشته باشید که چیزی که عزیزتان می‌بیند، ممکن است ۱۰ تا ۴۰ درصد تیره‌تر از چیزی باشد که شما می‌بینید. * تأمین نور روشن و یکنواخت برای مطالعه، بافتنی و فعالیتهای مشابه. نور بیش از حد متمرکز (یک لامپ روشن) می‌تواند برای سالمند، آزاردهنده باشد. * فراهم کردن نور کافی در اتاق خواب، راهروها، حمام و هر جای دیگری که سالمند، درطول شب از آن استفاده می‌کند. * ایمن‌کردن مسیر عبور سالمند با جابه‌جاکردن وسایل منزل * درصورت بیرون رفتن درطول شب، به‌خاطر داشته باشید که شاید سالمند، نتواند موانع، پله‌ها یا حتی افراد دیگر را ببیند. او را هدایت کنید. * کمک به سالمند در کارهایی مثل انتخاب لباس که نیاز به تشخیص رنگ دارند. با اضافه کردن نور آبی در محیط، توانایی تشخیص رنگ، کمی بهبود می‌یابد. |
| اختلال شنوایی | * تشویق سالمند به شرکت فعالانه در گفتگو و انجام بازی‌های چالش‌برانگیز برای تحریک ذهن * نصب میله در مسیر تردد سالمند، برای کاهش احتمال زمین‌خوردن (سیستم تعادلی در داخل گوش است و ممکن است همراه با شنوایی، کاهش یابد) * نصب آلارم و آژیر اضطراری با نمایش بصری (مانند چراغ چشمک‌زن) * کاهش سروصدا و برقراری آرامش در جمع دوستان و خانواده |
| اختلال بویایی | * نصب دستگاه‌های شناسایی گاز و دود و اعلام حریق * کسب اطمینان از عدم مصرف غذاهای فاسد توسط سالمند |
| اختلال چشایی | * شرکت دادن سالمند در غذا پختن. آماده‌سازی غذا می‌تواند تمام حواس سالمند را درگیر کند. پختن غذای موردعلاقه، باعث مرور خاطرات میشود و امتحان یک دستور آشپزی جدید، با فراهم‌کردن تجربۀ جدید، به تقویت انعطافپذیری مغز و تقویت سایر حواس، کمک می‌کند. * ادویۀ بیشتری به غذای سالمند اضافه کنید و اگر دیابت و فشار خون ندارد، کمی شکر روی تکه‌های میوه و کمی نمک روی سالاد او بپاشید. اگر اصلاً مزه‌ها را حس نمی‌کند، غذاهایی با رنگ و بافت متنوع (ترد، خامه‌ای، آبدار، …) برایش سرو کنید. |
| اختلال لامسه | * اگر احساس می‌کنید فعالیت‌هایی مثل رانندگی و آشپزی برای عزیز سالمندتان، خطرناک شده‌اند، در انجام این کارها به او کمک کنید. * با نصب کفپوش‌های لاستیکی، مطمئن شوید که سطوحی مثل کف حمام و آشپزخانه، لیز نیستند. برای سالمند، کفش‌هایی تهیه کنید که سُر نخورند. * به‌طور مرتب، دمای بدن سالمند را بررسی کنید. دمای محیط را در محدودۀ ۲۱ درجۀ سانتیگراد نگه دارید. پیش از حمام‌کردن سالمند، دمای آب را برای او تنظیم کنید و پیش از بیرون رفتن از خانه، دما را به او یادآوری کنید تا لباس مناسب بپوشد. * ماساژ دست و پای سالمند با روغن‌های خوشیو می‌تواند با افزایش جریان خون، به بهبود حس لامسه و همچنین، تحریک بویایی کمک کند. |
چه زمانی باید برای درمان اختلال حواس سالمندان به پزشک مراجعه کرد؟
در شرایط ذیل، لازم است برای جلوگیری از تشدید اختلال حسی در سالمند یا کاهش اثرات آن به متخصص مربوطه (چشم‌پزشک یا کارشناس بینایی‌سنجی برای بینایی، متخصص گوش و حلق و بینی یا کارشناس شنوایی‌سنجی برای شنوایی.
متخصص گوش و حلق و بینی برای بویایی، چشایی و عدم تعادل و متخصص مغز و اعصاب برای لامسه و تمام حواس گفته‌شده) مراجعه کنید:
- اشارۀ خود سالمند به اختلال حواس (مثلاً ضعف بینایی یا شنوایی) یا وجود علائم واضحی مثل درد، قرمزی و تورم در چشم و زبان و سایر اندام‌های حسی
- زمین‌خوردن، جراحت یا تصادفات رانندگی
- زوال شناختی
- عدم توجه سالمند به مراقبت شخصی
- انزوای اجتماعی
- تغییر خلق‌وخو، افسردگی، اضطراب و تحریک‌پذیری
- کاهش وزن یا سوء تغذیه
خدمات پناه
اختلال حواس پنجگانه در دوران سالمندی، نقش مهمی در کاهش کیفیت زندگی و تعاملات اجتماعی، افزایش حوادث و احتمال ابتلا به افسردگی و زوال عقل دارد. پیشگیری و درمان به‌موقع اختلال حواس، مستلزم ویزیت دوره‌ای توسط پزشک، تشخیص و درمان بیماری‌های زمینه‌ای و قطع یا تنظیم دوز داروهای مصرفی اثرگذار بر حواس پنجگانه است.
شما می‌توانید با ثبت‌نام در سایت پناه، تکمیل فرم تاریخچه پزشکی بیمار و ثبت درخواست، از خدمات ویزیت آنلاین یا ویزیت در منزل توسط پزشک بهره‌مند شوید. همچنین، امکان انجام اقدامات تشخیصی مانند شنوایی‌سنجی، بینایی‌سنجی و اقدامات محدود دندانپزشکی (مانند ترمیم دندان مصنوعی شکسته یا ساخت دندان جدید) در منزل سالمند وجود دارد. رفتاردرمانی، در بهبود برخی انواع اختلال حواس نقش دارد. در سایت پناه، امکان ویزیت آنلاین توسط روانشناس و مشاور برای سالمندان فراهم شده است.
مراقبت از سالمندان دچار اختلال حواس، مستلزم اصلاح رژیم غذایی، افزایش فعالیت بدنی، ارتقاء ایمنی محیط زندگی و استفاده از وسایل کمکی است. شما می‌توانید به‌طور آنلاین از متخصصان تغذیه پناه مشاوره بگیرید. پرستاران و متخصصان فیزیوتراپی و حرکات اصلاحی نیز میتوانند با مراجعه به منزل سالمند، علاوه‌بر کمک به بهبود توانایی‌های حرکتی و تنظیم برنامه ورزشی، توصیه‌های لازم برای ایمن‌سازی محیط زندگی سالمند را ارائه دهند.
همچنین در سایت پناه، امکان تهیه وسایل کمکی نظیر سمعک، عینک، عصا، واکر، ویلچر و وسایلی مانند صندلی حمام و توالت سیار فراهم شده است.
سخن پایانی
درک ما از دنیای اطراف، ازطریق حواس پنجگانه ایجاد میشود. در دوران سالمندی، با تحلیل حواس، این درک، تغییر می‌کند و در اکثر موارد، این اصلاً خوشایند نیست. پس اگر علائم اختلال حواس را در خود یا یکی از اعضای خانواده مشاهده کردید، خیلی سریع، برای درمان و مدیریت علائم آن اقدام کنید. در این مقاله، عوامل، عوارض و علائم انواع اختلال حواس سالمندان را بررسی کردیم و به بیان روش‌های پیشگیری و درمان اختلال حواس سالمندان پرداختیم.
انواع اختلال حواس سالمندان، کدامند؟
اختلال حواس، براساس حواس پنجگانه به ۵ دسته تقسیم میشود: اختلال بینایی، اختلال شنوایی، اختلال بویایی، اختلال چشایی و اختلال لامسه.
چه شیوه‌هایی برای درمان اختلال حواس سالمندان، وجود دارد؟
درمان اختلال حواس سالمندان، بسته به حس درگیر، متفاوت و عمدتأ بر درمان بیماری‌های زمینه‌ای، استفاده از ابزار کمکی مثل سمعک و عینک برای مدیریت علائم و جلوگیری از تشدید اختلال، ایمن سازی محیط زندگی و تغییر در برنامۀ زندگی سالمند، متمرکز است.
بهترین کاری که میتوان در خانه، برای درمان اختلال حواس سالمندان انجام داد، چیست؟
تشویق سالمند به انجام فعالیتهای حسی مثل آشپزی، باغبانی، پیادهروی، یوگا و نقاشی که میتوانند همۀ حواس سالمند را درگیر کنند و انعطافپذیری عصبی او را افزایش دهند.
